باسمه تعالی

موضوع: قاعده لا ضرر/مفاد لا ضرر /معنای ضرر

خلاصه مباحث گذشته:بحث در مقام دوم یعنی مفاد قاعده لا ضرر و بررسی معنای ضرر بود که بیان شد ضرر معنایی اخص از حرج یا مساوی با حرج دارد کما این که همان طور که ضرر به ضیق معنا شده است حرج نیز به ضیق معنا شده است، در این جلسه به بیان نکاتی در این زمینه پرداخته می شود.خلاصه مباحث گذشته:بحث در مقام دوم یعنی مفاد قاعده لا ضرر و بررسی معنای ضرر بود که بیان شد ضرر معنایی اخص از حرج یا مساوی با حرج دارد کما این که همان طور که ضرر به ضیق معنا شده است حرج نیز به ضیق معنا شده است، در این جلسه به بیان نکاتی در این زمینه پرداخته می شود.

نکته اول: تفاوت ضرر و خسارت

باید دقت نمود تا بین کلمات مختلف خلط نشود، خسارت به معنای مطلق نقص است یعنی هر نقصی از سرمایه خسارت است و مراتب متعددی دارد اما هر خسارتی ضرر نیست بلکه ضرر نقص معتد به است.

نکته دوم: تفاوت زبان های مختلف

نباید بین دو زبان خلط شود یعنی ممکن است در زبان فارسی ضرر به معنایی اعم باشد اما در زبان عربی باید جداگانه این معنا اثبات شود کما این که در بسیاری از موارد، واژه ای که از زبان عربی در فارسی به کار رفته است در حالی که معنایی مباین معنای اصلی آن در عربی دارد؛ مثل اجاره به شرط تملیک که در واقع بیع اقساطی است.

به واسطه این دو نکته روشن می شود که عدم ضرر بودن مطلق نقص، حرج در مفهوم ضرر محفوظ است، و معیار در معنای حقیقی، ضرر مطلق است لذا نقص به نفع ضرر محسوب نمی شود.

نکته سوم: اشتمال ضرر بر ضیق

برخی در صدد این آمده اند که ضرر به معنای ضیق نیست، چرا که در آیه شریفه «وَ لاَ تُضَارُّوهُنَّ لِتُضَيِّقُوا عَلَيْهِنَّ وَ إِنْ كُنَّ أُولاَتِ حَمْلٍ فَأَنْفِقُوا عَلَيْهِنَّ حَتَّى يَضَعْنَ حَمْلَهُنَّ »[1] استعمال شده است، چرا که اگر ضرر به معنای ضیق باشد از آن جا که در آیه شریفه این دو ماده هر دو به کار رفته اند باید قائل به تکرار در قرآن شد که غیر قابل التزام است، بنابراین باید ضرر و ضیق دارای معانی متباین باشند، در حالی که در واقع این کلام تمام نیست؛ چون «لا تضاروهن» به این معناست که به هدف ضرر زدن، ضیقی بر آنان واقع نشود، در حالی که نوع دیگری از ضیق وجود دارد که از لوازم فعل است نه این که فعل به هدف ایجاد آن ضیق واقع شده باشد که آیه شریفه نسبت به آن ساکت است، بنابراین ضرر اگر با هدف ایجاد ضیق و مشقت باشد مورد نهی آیه شریفه است اما در جایی که ضرر چنین هدفی ندارد آیه مذکوره از آن نهیی ندارد ولو این که مشتمل بر ضیق و مشقت باشد.

تا به این جا، آن چه از معنای ضرر به نظر می رسید بیان شد و باید گفت که سایر استعمالات حقیقی نیست.