درس خارج فقه استاد محمد محمدی قایینی

موضوع: جواز لمس و نظر جنس مخالف توسط دانشجوی پزشکی /مسائل پزشکی /مسائل مستحدثه

بحث ما در جواز لمس و نظر توسط دانشجوی پزشکی بود یعنی کسی که فعلا پزشک معالج نیست ولی درصدد یادگیری مسائل پزشکی است تا در آینده بتواند حیات شخصی را نجات دهد یا سلامتی او را بازگرداند.

مرحوم تبریزی فرمود اگر دانشجو اطمینان دارد که در آینده بیماران مضطر به علاج، به او مراجعه می کنند، لمس و نظر برای او جایز است. ایشان فرمود: «سوال: اين جانب دانشجوى سال ششم رشتۀ پزشكى كه گاهاً با بدن عريان نواميس مردم سر و كار دارم، و با توجه به اينكه فردى جوان و معتقد هستم و براى اينكه نمى‌خواهم حتى نگاه حرام داشته باشم، تكليف من چيست؟

جواب باسمه تعالى؛ معالجۀ طبيب غير مماثل در جايى كه مورد اضطرار باشد و مماثل موجود نباشد و يا خبرويت غير مماثل در كارى كه به او مراجعه مى‌شود بيشتر باشد، مانعى ندارد؛ و در مقام آموزش و يادگيرى هم، چنانچه دانشجو اطمينان داشته باشد به معالجۀ زن مريض و نجات نفس محترم مبتلا مى‌شود كه متوقف بر آن آموزش است، در اين صورت آموزش به اين قصد كه اگر مبتلا شد بتواند نفس محترم را نجات دهد مانعى ندارد، و لكن در هر حال بايد قصد التذاذ جنسى نداشته باشد و الّا حرام بوده و جايز نيست، و الله العالم»[1]

جواز لمس و نظر برای دانشجوی پزشکی متوقف بر این است که مقدمه مفوته واجب باشد. در اینجا فرض این است که تکلیف هنوز فعلی نشده است زیرا در آینده قرار است اقدام به معالجه بیمار مضطر کند. تعلم مهارت در اینجا از قبیل تحصیل مقدمه واجب است که هنوز وجوب فعلی نشده است و مقدمه آن از این باب واجب است که اگر قبل از تکلیف حاصل نشود مکلف قادر به امتثال تکلیف در ظرف خودش نیست. مانند اینکه اگر شخص مقدمات حج را انجام ندهد نمی تواند در ایام حج آن را انجام دهد. البته با این تفاوت که مانحن فیه مقدمه ای است که مشتمل بر فعل حرام است و آن فعل حرام لمس و نظر جنس مخالف است.

مقتضای قاعده عدم جواز لمس و نظر است چون مقدمه مفوته به این معناست که فعلی که هنوز واجب نشده است مقدمه اش واجب باشد. با توجه به اینکه وجوب چنین مقدمه ای خلاف اصل است برای جواز آن نیاز به دلیل خاص داریم.

اینجا به ادله وجوب حفظ نفس نمی توان تمسک کرد زیرا هنوز وجوب آن فعلی نشده است.

دلیلی که می توان به آن تمسک کرد قاعده لاضرر است به این معنا که اگر این دانشجو به بدن جنس مخالف نگاه نکند در ظرف خودش نمی تواند بیمار مضطرر را علاج کند. در نتیجه ضرر بیمار به شارع نسبت داده می شود و حدیث لاضرر می گوید در اسلام ضرری از جانب حکم شارع متوجه اشخاص نمی شود.

اگر تعلم معالجه برای امر واجبی باشد به این معنا که یاد می گیرد تا جان بیماری را از مرگ نجات دهد یا اینکه سلامتی او را بازگرداند، در اینصورت لمس و نظر جایز است زیرا اگر شارع حکم به حرمت کند ممکن است جان بیماری به خطر بیفتد و این ضرر توسط حکمی بوده که شارع کرده است. برای همین ادله لاضرر می گویند لمس و نظر مانعی ندارد.

نکته ای که باید توجه کرد این است که نباید اضطرار به حدی باشد که اگر معالجه نشود شخص بیمار بمیرد بلکه حتی اگر به آن حد نیز نباشد از اطلاق دلیل «مَنْ سَمِعَ رَجُلًا يُنَادِي يَا لَلْمُسْلِمِينَ فَلَمْ يُجِبْهُ فَلَيْسَ بِمُسْلِمٍ»[2] می توان استظهار کرد که در صورتی که سلامتی شخص هم مبتنی بر این است که این دانشجو لمس و نظر داشته باشد مانعی از جانب شارع نیست، زیرا این روایت می گوید باید دفع ضرورت از مسلمان کنید، حال این ضرورت یا از ناحیه دشمن ایجاد شده است یا از جانب بیماری؛ اطلاق این روایت شامل بیماری نیز می شود.

ظاهر ادله حرمت لمس و نظر مانند ﴿قُلْ لِلْمُؤْمِنِينَ يَغُضُّوا مِنْ أَبْصَارِهِمْ وَ يَحْفَظُوا فُرُوجَهُمْ ذلِكَ أَزْكَى لَهُمْ إِنَّ اللَّهَ خَبِيرٌ بِمَا يَصْنَعُونَ . وَ قُلْ لِلْمُؤْمِنَاتِ يَغْضُضْنَ مِنْ أَبْصَارِهِنّ َ﴾[3] این است که نگاه به ظاهر بدن حرام است ولی اگر نیازی به نظر به ظاهر بدن نباشد در اینصورت حرمتی وجود ندارد. برای مثال شکم بیمار توسط جراح هم جنس پاره شود و اطراف بدن بیمار پوشیده شود و پزشک غیر مماثل فقط باطن بدن را نگاه یا لمس کند، در اینصورت لمس و نظر طبق ظاهر آیه مانعی ندارد.

نکته دیگری که باید بیان شود این است که در جایی که علاج متوقف بر لمس و نظر نیست در این صورت لمس و نظر حرام است. مانند اینکه شخص می تواند از طریق دستگاه آندوسکوپی مشکل بیمار را حل کند و یا از طریق دستگاه سونوگرافی ولی خود دستگاه را شخص مماثل بر بدن بیمار قرار دهد و پزشک فقط از طریق مانیتور نظاره گر باشد، در این صورت لمس و نظر جایز نیست.

نکته دیگری که در مقام وجود دارد این است که آیا لمس و نظر مطلقا جایز است یا اینکه فقط اگر ذی المقدمه (علاج) بر آن مترتب شود جایز است؟ این مسأله مبتنی بر این مسأله اصولی است که آیا هر مقدمه ای واجب است یا فقط مقدمه موصله واجب است. نتیجه این می شود که اگر بگوییم فقط مقدمه موصله واجب است در صورتی که لمس و نظر منتهی به سلامتی بیمار نشود جایز نیست. معروف بین اصولیین این است که مقدمه واجب است حتی اگر منتهی به انجام ذی المقدمه نشود در نتیجه اگر لمس و نظر صورت گرفت و علاجی رخ نداد کار حرامی مرتکب نشده است.

اما به نظر ما فقط مقدمه موصله واجب است در نتیجه اگر لمس و نظر او منتهی به علاج نشد یعنی به قصد علاج لمس و نظر نمی کند، فعل حرامی مرتکب شده است و این مساله منوط به ترتب اصطلاحی در علم اصول نیست به این معنا که حتی اگر ترتب را در آنجا قائل نشویم ولی اینجا قائل به ترتب هستیم.