درس خارج فقه استاد محمد محمدی قایینی

موضوع: جواز نظر و لمس بیمار توسط پزشک /مسائل پزشکی /مسائل مستحدثه

بحث در احکام پزشکی بود که گفتیم اولین مسأله ای که در کلام مرحوم تبریزی آمده این است که آیا نظر کردن و مس و لمس جنس مخالف توسط پزشک جایز هست یا نه؟ در ورود به این بحث گفتیم که باید مقتضای قاعده در نظر و لمس بررسی شود و ببینیم آیا در مورد پزشک موجبی برای رفع ید از آن قاعده وجود دارد یا نه؟ همانطور که مرحوم تبریزی از این قاعده رفع ید کرده اند.

گفتیم مقتضای عموم آیه‌ی شریفه این است که نظر کردن به نامحرم حرام است و نسبت به پزشک و دیگر افراد هم اطلاق دارد. در آیه شریفه آمده است ﴿ قُلْ لِلْمُؤْمِنِينَ يَغُضُّوا مِنْ أَبْصَارِهِمْ وَ يَحْفَظُوا فُرُوجَهُمْ ذلِكَ أَزْكَى لَهُمْ إِنَّ اللَّهَ خَبِيرٌ بِمَا يَصْنَعُونَ . وَ قُلْ لِلْمُؤْمِنَاتِ يَغْضُضْنَ مِنْ أَبْصَارِهِنَّ وَ يَحْفَظْنَ فُرُوجَهُنَّ وَ لاَ يُبْدِينَ زِينَتَهُنَّ إِلاَّ مَا ظَهَرَ مِنْهَا وَ لْيَضْرِبْنَ بِخُمُرِهِنَّ عَلَى جُيُوبِهِنَّ وَ لاَ يُبْدِينَ زِينَتَهُنَّ إِلاَّ لِبُعُولَتِهِنَّ أَوْ آبَائِهِنَّ أَوْ آبَاءِ بُعُولَتِهِنَّ أَوْ أَبْنَائِهِنَّ أَوْ أَبْنَاءِ بُعُولَتِهِنَّ أَوْ إِخْوَانِهِنَّ أَوْ بَنِي إِخْوَانِهِنَّ أَوْ بَنِي أَخَوَاتِهِنَّ أَوْ نِسَائِهِنَّ أَوْ مَا مَلَكَتْ أَيْمَانُهُنَّ أَوِ التَّابِعِينَ غَيْرِ أُولِي الْإِرْبَةِ مِنَ الرِّجَالِ أَوِ الطِّفْلِ الَّذِينَ لَمْ يَظْهَرُوا عَلَى عَوْرَاتِ النِّسَاءِ وَ لاَ يَضْرِبْنَ بِأَرْجُلِهِنَّ لِيُعْلَمَ مَا يُخْفِينَ مِنْ زِينَتِهِنَّ وَ تُوبُوا إِلَى اللَّهِ جَمِيعاً أَيُّهَا الْمُؤْمِنُونَ لَعَلَّكُمْ تُفْلِحُونَ ﴾[1] مقتضای آیه حرمت نظر است و حرمت لمس نیز به فحوی و اولویت از آیه فهمیده می شود.

مقتضای آیه شریفه علاوه بر حرمت نظر به اجنبی، این است که تکشف زن در مقابل نامحرم هم جایز نیست. در آیه فرموده است ﴿وَ لاَ يُبْدِينَ زِينَتَهُنَّ﴾ این تکلیف برای خانم است، یعنی علاوه بر اینکه به موارد غیر مجاز از بدن مرد نمی تواند نگاه کند تکلیف دیگری نیز دارد؛ آشکار کردن مواضعی غیر از وجه و کفین در جایی که نامحرم هست و یا احتمال وجود نامحرم است، حرام است. بین حرمت نظر و حرمت تکشف تلازمی نیست، یعنی ممکن است حرمت نظر وجود داشته باشد ولی تکشف حرام نباشد مثل اینکه بر مرد حرام است به نامحرم نگاه کند ولی واجب نیست خود را از نامحرم بپوشاند (به جز عورتین) ولی زن علاوه بر حرمت نظر مکلف به تکشف هم هست. بر این اساس زن نمی تواند نزد پزشکی که جنس مخالف اوست تکشف کند، این گناه دیگری است جدای از این که نظر به زن برای پزشک نیز جایز نیست.

نکته‌ی دیگر این است که حتی اگر جنس مخالف نابالغ (ممیز) باشد نگاه و لمس جایز نیست بله طفل غیر ممیز را گفتیم به تناسبات حکم و موضوع نگاه کردن و لمس کردن مانعی ندارد. مقتضای اطلاق ایه این است که حرمت تکشف برای خانم حتی در مقابل پسر نابالغ (ممیز) وجود دارد. مؤکد این حرمت هم روایاتی است که در آن حضرت می فرمایند خانم اجازه ندارد برای حجامت به پسر بچه نابالغ رجوع کند. در روایت آمده است «عَلِيُّ بْنُ إِبْرَاهِيمَ عَنْ أَبِيهِ عَنِ النَّوْفَلِيِّ عَنِ السَّكُونِيِّ عَنْ أَبِي عَبْدِ اللَّهِ ع قَالَ: سُئِلَ أَمِيرُ الْمُؤْمِنِينَ ع عَنِ الصَّبِيِّ يَحْجُمُ الْمَرْأَةَ قَالَ إِنْ كَانَ يُحْسِنُ يَصِفُ فَلا»[2] حضرت در این روایت از حجامت نزد پسری که قدرت تمییز دارد نهی کرده‌اند.

حرمت تکشف موی زن نزد پسر بچه نابالغ (ممیز) از این آیه استثناء شده است. درروایت آمده است «محمد بن علي بن الحسين بإسناده، رَوَى أَحْمَدُ بْنُ مُحَمَّدِ بْنِ أَبِي نَصْرٍ عَنِ الرِّضَا ع قَالَ يُؤْخَذُ الْغُلَامُ بِالصَّلَاةِ وَ هُوَ ابْنُ سَبْعِ سِنِينَ وَ لَا تُغَطِّي الْمَرْأَةُ شَعْرَهَا مِنْهُ حَتَّى يَحْتَلِمَ‌»[3] و در روایت دیگری وارد شده است «عبدالله بن جعفر في (قرب الاسناد): عن أحمد بن محمد بن عيسى، عن أحمد بن محمّد بن أبي نصر، عن الرضا عليه‌السلام قال: لَا تُغَطِّي الْمَرْأَةُ رَأْسَهَا مِنَ الْغُلَامِ حَتَّى يَبْلُغَ الْغُلَامُ»[4] پس این مورد استثنای از آیه‌ی شریفه است. البته این استثنا فقط در مورد پوشش سر است و نه سایر بدن؛ بنابراین تکشف زن حتی نزد صبی ممیز حرام است (غیر از تکشف سر و گردن).

نکته ای که باید توجه شود این است که هر چند برای مرد تکشف واجب نیست ولی اگر جایی تکشف او موجب شود که زن به بدن او نگاهی که جایز نیست، بکند در این صورت تکشف حرام است مثل اینکه نزد دکتر مخالف بدن خود را لخت کند (به جز عورتین) که سبب شود زن نگاه غیر مجاز به او کند این تکشف از باب تسبیب حرام، حرام است. این مسأله غیر از بحث عدم حرمت تکشف برای مرد است. برای مرد تکشف جایز است اما تسبیب به نظر جایز نیست. حرمت تسبیب به نظر از همان حرمت نظر استفاده می‌شود، همانگونه که از حرمت اکل نجس، حرمت تسبیب به اکل نجس استفاده می‌شود؛ یعنی حرام است غذای نجسی را مقابل دیگری قرار دهد، این تسبیب به اکل نجس است که حرمت آن از حرمت اکل نجس استفاده می‌شود.