درس خارج اصول استاد مهدی گنجی
96/12/21
بسم الله الرحمن الرحیم
موضوع: مفاد هیئت انشائیه /وضع هیئات /مقدمات بحث وضع
خلاصه مباحث گذشته:
در جلسه گذشته از معنای جمله خبریه بحث شد که نظر نهایی استاد این مطلب شد که ایشان میفرماید مفاد جمله خبریه ثبوت نسبت و یا لا ثبوت نسبت در وعاء مناسب خودش است. و منظور از نسبت نیز معنای اوسعی است که شامل نسبت هو هویت و نسبت صدوری و نسبت حلولی و غیره میشود. در این جلسه به بیان حقیقت انشاء پرداخته میشود.
بحث در مفاد جملیه خبریه تمام شد. مطلبی که باقی مانده است این است که خصوصیت جمله خبریه یصح السکوت است ولی در مرکبات ناقص این خصوصیت وجود ندارد. وجه این مطلب را مرحوم شیهد صدر این گونه تحلیل میفرمایند[1] : در جمله های تامه ما یک نسبت در ذهن داریم اما در مرکبات ناقصه نسبت ما نسبت ذهنیه نداریم بلکه نسبت ما تحلیلیه است. ایشان ادعا کرده است که در جمله های ناقصه که از خارج انتزاع میشود در ابتدا یک صورت ذهنیه در ذهن میاید بعد عقل ان را تحلیل به اجزا میکند( نسبت و زید و علم ) و این نسبت تحلیلیه است و در ضمن اجزائی است که از خارج انتزاع شده است بر خلاف مرکبات تامه که دارای نسبت ذهنیه است و مثلا حکم به هو هویت میشود. جمله های ناقصه نظیر معانی حرفیه است و نسبت تحلیلیه است پس خصوصیت یصح السکوت را ندارد.
به نظر میاید که این ادعای شهید درست نباشد و در مرکبات ناقصه نیز نسبت تصور شده است اصلا مهم تصور همان نسبت است وقتی گفته میشود غلام زید در حقیقت همان نسبت هدف اصلی تصور است. فرق اصلی مرکبات تام و ناقص این مطلب است که در مرکبات تام حکم وجود دارد و حالت انتظار ندارد ولی در مرکبات ناقصه حکم وجود ندارد و حالت انتظار وجود دارد و در عین حال تصور نسبت وجود دارد. از نظر فهم نسبت فرقی بین مرکبات تام و ناقص نیست.
نظر مرحوم اخوند: ظاهر کلام ایشان این است که همه جمله های خبریه و انشائیه وحدت در موضوع له دارند واختلاف در علقه وضعیه است.
اشکال: اینکه گفته شد ادعای مرحوم اخوند اولا خلاف وجدان است و ثانیا عدم صحت استعمال مجازی جملات انشائیه و اخباریه به جای همدیگر دارند، در جملات مختصه است اما در جمله های مشترکه مرحوم اخوند گفت اختلاف انها در علقه وضعیه است ما میگوییم که اختلاف در علقه وضعیه ندارند و اختلاف انها در مقام انشاء و اخبار است است و ربطی به بحث وضع ندارد. پس هم در جملات مختصه و هم در جملات مشترکه با مرحوم اخوند اختلاف داریم.
نظریه مشهور: این نظریه خیلی روشن نیست بعضی گفته اند که منظور انها این است که جمله خبریه را به قصد حکایت از ثبوت نسبت و لا ثبوت نسبت در خارج معنا کرده اند که مرحوم خویی بنا بر مسلک خودشان این معنا را قبول کردند
اشکال: خلاف وجدان است و نقطه نقض دارد.
منظور مشهور این است که جمله خبریه برای ثبوت نسبت و لا ثبوت نسبت در وعاء مناست خودش وضع شده است و نسبت را نیز توسعه داده شد که اعم از نسبت هو هویت و صدوری و حلولی و غیره است و قوام ان به حکم است.
در باب کذب میگویند که دروغ به هزل و جد حرام است یا احتیاط واجب در ترک دروغ به هزل است. بعد تبصره ای دارند و میگویند و اگر قصد حکایت نباشد اشکالی ندارد و متصف به صدق و کذب نمیشود. این کلام چگونه با این کلام که میگویند هر جمله خبریه متصف به صدق و کذب میشود سازگاری دارند؟
جواب: این که گفته میشود هر جمله خبریه ای متصف به صدق و کذب است بر مبنایی است که قصد حکایت را داخل در مدلول جمله خبریه میدانند ولی اگر داخل در مدلول نباشد این دو کلام با هم سازگار هستند چون در جایی که قصد حکایت ندارد دیگر متصف به صدق و کذب نمیشود و اشکالی نیز پیش نمیاید.
در بیان حقیقت انشاء دو مبنا وجود دارد :
مشهور حقیقت انشاء را ایجاد معنا کرده اند و گفته اند که با بعضی از کلمات معنایی را در وعاء اعتبار ایجاد میشود. اینکه ایجاد میشود در بیان کیفیت ان سه بیان وجود دارد
ایجاد میشود یعنی قبل از اینکه این الفاظ را بگوییم چیزی موجود نیست و فرض فارض بود. قبل از اینکه گفته شود بعت ملکیتی برای طرف مقابل وجود نداشت مگر به فرض فارض. ولی بعد از گفتن بعت طرف مقابل واقعا مالک شد اما نه واقعیت خارجیه بلکه واقعیتی که در عالم اعتبار است. و قبل از گفتن بعت با بعد از گفتن بعت فرقی حس میکنیم. ( سه عالم وجود دارد یکی عالم فرض و یکی عالم اعتبار و یکی عالم خارج. که با الفاظ در عالم اعتبار حقیقتی به وجود میاید)
معنای انشاء این است که وقتی گفته میشود ملکت ما دو نوع ملکیت داریم یکی ملکیت شخصیه و یک ملکیت عقلایی داریم و حقیقت انشائیه همان ملکیت عقلایی است و انشاء همان ایجاد امر اعتباری که عقلا ان را اعتبار میکنند
بعضی اشکالی را مطرح کرده اند و میگویند[2] اینکه شما میگویید انشاء ان معنا را ایجاد میکنند درست نیست زیرا الفاظ که صلاحیت علیت برای موجود در عالم اعتبار را ندارند و باید بین علت و معلول سنخیت باشد و شان لفظ فقط اعبتار است است و ربطی به ایجاد ندارد. ملکیت حقیقیه که با ملکت به وجود نمیاید زیرا یک مقوله است که علت خودش را میطلبد و ملکیت اعتباری نیز که لفظ نمیتواند ان را به وجود بیاورد و لفظ بان نسنخیتی ندارد.
فلذا مرحوم حاج شیخ اصفهانی از ان دو معنا دست برداشته است و بیان دیگری برای حقیقت انشاء بیان کرده است.
حاج شیخ میفرماید[3] ما ایجاد را قبول داریم ولی نه ایجاد معنا به لفظ. بلکه به معنا وجود لفظی دادن است. وجودات را به چهار قسم تقسیم کرده اند و انها عبارت است از:
1. وجود واقعی
2. وجود ذهنی
3. وجود لفظی
4. وجود کتبی
وجود لفظی در بحث ما یک نوع وجود معنا است منتها وجود لفظی و تنزیلی معناست و فرق بین بین اخبار و انشاء عبارت از این است که در انشاء وجود لفظی دادن به معنا است ولی در جمله خبریه حکایت از معنا به وسیله لفظ است. ایشان فرموده است که منظور مرحوم اخوند نیز همین مطلب است.