درس بدایة الحکمة استاد فیاضی

جلسه 103

بسم الله الرحمن الرحیم

موضوع: عقول عرضیه
گفتیم که اگر کثرتی در عقل باشد این کثرت نوعی است و این کثرت دو گونه قابل تصور است: طولی و عرضی. کثرت طولی عبارت است از اینکه یک نوع عقل از خداوند صادر شود و بعد عقل دیگری از عقل دوم و هکذا و ارتباط بین این عقول رابطه ی علت و معلول باشد.
کثرت عرضی عبارت است از اینکه انواعی از عقل وجود داشته باشد که نه علت یکدیگر باشند و نه معلول یکدیگر بلکه همه معلول علت یا علل فوق خود هستند.
علامه فرمود: برهان اقتضاء می کند که علل طولیه ای وجود دارد هرچند تعداد آنها را نمی توان مشخص کرد.
ولی در میان عقول عرضیه بین فلاسفه اختلاف است. اشراقیون آن را ثابت و مشائین آن را انکار می کنند. مراد از عقول عرضیه این است که هر نوع مادی علاوه بر اینکه افرادی مادی دارد یک فرد مجرد از جمیع جهات هم دارد که ذاتا و فعلا مجرد است. مثلا انسان در این عالم، نوعی است که افرادی مادی دارد ولی یک فرد مجرد از هر جهت هم دارد که عقل است و مدبر تمام افراد این نوع می باشد و به اذن الله خالق و مدبر آنها می باشد. هر نوع از انواعی که در عالم ماده وجود دارد همین حرف تکرار می شود. آن انواع از عقل همه در عرض هم هستند یعنی عقلی که مدبر نوع انسان است معلول یا علت عقلی که مدبر آب است نمی باشد.
اشراقیون برای مدعای خود ادله ای اقامه کرده اند که علامه سه دلیل از آنها را بیان می کند. دلیل اول آنها را بیان کردیم.
دلیل دوم عبارت است از اینکه انواعی که در عالم است خودشان همینطوری به وجود نیامده اند بلکه علتی دارند. نه تنها خودشان علت دارند بلکه افعال و آثاری که از آنها صادر می شود آنها هم بدون علت نیست. اینکه فلاسفه ای قائل هستند که آثار و افعال انواع به مزاج و طبیعت آن نوع منتسب است کلامی بی دلیل است و نمی توان گفت که آثاری که در درخت است معلول خود درخت می باشد و فاعل و موجد آن خود درخت است. مثلا آثاری که در آب است که رفع عطش می کند و یا آثاری که مال دانه است که وقتی در آب و خاک قرار می گیرد رشد می کند نمی تواند مستند به خود آب یا دانه باشد. این قول کاملا بی دلیل است. بنا بر این وقتی وقتی فاعل و موجد این اشیاء نمی تواند خود آن اشیاء باشد بنا بر این باید موجودی که از همان نوع است ولی مجرد، وجود داشته باشد که تمامی آن آثار و افعال مستند به آن باشد کما اینکه وجود خود آن شیء مستند به او می باشد. یعنی آن موجود مجرد هم آب را ایجاد کرده است و هم اثر رفع عطش را در آن قرار داده است و نام آن را رب النوع می گذاریم که موجودی است مجرد و فوق آن نوع است و هم علت آن است و هم آن را اداره می کند.
علامه در جواب می فرماید: این دلیل دو اشکال دارد:
اشکال اول: شما گفتید که آثار و افعال هر نوع مستند به خود آن نوع نیست بلکه مستند به مجرد است. اشکال آن این است که در این صورت نمی توان خود نوع را ثابت کند. زیرا اولا تمام افراد یک نوع در ماده مشترک هستند بنا بر این ماده نمی تواند نوع ساز باشد. بنا بر این اینکه یکی انسان و یکی آب و یکی هوا می شود به سبب ماده نیست. کما اینکه همه ی موجودات مادی اگر جوهری باشند صورت جسمیه هم دارند یعنی طول و عرض و عمق دارند ولی این نیز نمی تواند نوع آفرین باشد زیرا این نیز در همه مشترک است. بنا بر این آنی که موجب شده است انواع مختلف پدید آیند باید چیز دیگری غیر از ماده و صورت جسمیه باشد که همان صورت نوعیه است. صورت نوعیه از راه افعال و آثار مختلف قابل ثابت شدن بود یعنی ما در موجودات عالم، افعال و آثار مختلفی مشاهده می کنیم که علت و مبدأیی می خواهد که نه ماده است و نه صورت جسمیه بنا بر این باید در هر موجودی امر جوهری دیگری باشد که نام آن را صورت نوعیه می نامند که مبدأ آن آثار است.
حال اگر شما بگویید که این آثار و افعال هر نوع علتی دارد که در این جهان نیست و در این جهان نیز به علتی احتیاج ندارد و ما در این جهان فقط ماده داریم و صورت جسمیه و صورت نوعیه مبدأ آن آثار نیست بنا بر این دیگر نوعیت و انواع مختلف محقق نمی شود یعنی اصلا انواع مختلفی وجود نخواهد داشت تا به دنبال اثبات رب برای هر نوع باشیم.
اشکال دوم: شما گفتید که ما امر مجردی می خواهیم که علت برای این موجود مادی و تمام افرادش باشد و علت برای آثار و افعالش باشد. این یک تصویر صحیح دارد که ما قبلا به آن اشاره کردیم و آن اینکه یک موجود مجردی است که صورت نوعیه را می آفریند و موجود کننده ی آن شیء است یعنی صورت نوعیه و جسمیه ی آن را می آفریند و در پناه آن دو، ماده را حفظ می کند و بعد صورت نوعیه آن آثار و افعال را ایجاد می کند. بنا بر این امر مجردی هست ولی از کجا ثابت می شود که هر نوعی یک امر مجرد داشته باشد؟ بلکه می تواند یک امر مجرد باشد که تمامی آن انواع را ایجاد و تدبیر کند. بنا بر این دلیل دوم اعم از مدعی است.

ومنها: (دلیل دومی که اشراقیون برای عقول عرضیه یا رب النوع آورده اند عبارت است از اینکه) أن الأنواع الواقعة في عالمنا هذا - (انواعی که در عالم ماده است.) على النظام الجاري في كل منها دائما (با آن نظامی که همواره در آنها جاری است مثلا گندم همیشه از گندم می روید و هرگز نمی شود که گندم از جو برداشت شود.) من غير تبدل وتغير - (که هرگز تبدل و تغییری در آن نیست مثلا نمی شود که انسان آب بخورد و اگر مانعی وجود ندارد فرد، سیراب نشود.) ليست واقعه بالإتفاق، (از روی تصادف و بدون علت و از روی اتفاق به وجود نیامده است و فطرت انسان گواهی می دهد که نمی تواند بدون علت باشد.) فلها ولنظامها الدائمي المستمر علل حقيقية، (بنا بر این برای آن انواع و برای نظام حاکم بر انها باید عللی واقعی وجود داشته باشد که آن انواع را ایجاد و اداره می کنند.) وليست إلا جواهر مجردة توجد هذه الأنواع وتعتني بتدبير أمرها، (و آن علل حقیقی نیستند مگر موجودات مجرد و نه مادی که آن انواع را ایجاد می کنند و بعد به تدبیر امور آنها مشغول می شوند. آن علل حقیقی نمی تواند مادی باشد زیرا علیت امور مادی فقط به تأثیر و تأثر در یکدیگر است و نه ایجاد یعنی یک مادی نمی تواند مادی دیگری را ایجاد کند و فقط می تواند در آن تغییری ایجاد کند زیرا در مبحث علت مادی گفته شد که علت مادی کاری انجام نمی دهد مگر با وضع خاص و شیء نسبت به چیزی که معدوم است نمی تواند وضع خاص داشته باشد بنا بر این امر مادی نمی تواند امر معدوم را ایجاد کند زیرا نسبت به آن وضع خاص ندارد و فقط در امور موجوده می تواند تاثیری ایجاد کند.) دون ما يتخرصون به من نسبة الأفاعيل والآثار إلى الأمزجة ونحوها من غير دليل، (علت، آن چیزی نیست که بعضی از فلاسفه بدون دلیل تخمین می زنند و افاعیل و آثار را به مزاج ها نسبت می دهند و می گویند: چند عنصر اگر با هم ترکیب شود مزاجی خاص پیدا می کند که اثر خاص دارد. مثلا آب که مرکب از اکسیژن و هیدروژن است یعنی از ترکیب این دو شیء خاصی ایجاد می شود که اثر خاص مانند رفع عطش دارد.) بل لكل نوع مثال كلي يدبر أمره، (بلکه هر نوع یک نمونه ای دارد و آن نمونه کلی است.) وليس معنى كليته جواز صدقه على كثيرين، (و مراد از آن کلی این نیست که قابل انطباق بر کثیرین باشد زیرا کلی به این نام فقط وجود ذهنی دارد نه خارجی و حال آنکه وجود مزبور عینی خارجی است و حتی وجودش از انواع مادی اقوی است.) بل إنه لتجرده تستوي نسبته إلى جميع الأفراد. (بلکه مراد از کلی یعنی موجودی وسیع و گسترده است یعنی به سبب اینکه مجرد است و فوق افراد مادی است نسبتش به جمیع افراد یکی است و همه ی افراد مادی را ایجاد کرده و آثار آنها را به آنها می دهد.)
وفيه: (اشکال اول این است که) أن الأفعال والآثار المترتبة على كل نوع مستندة إلى صورته النوعية، (افعال و آثار مترتبه بر هر نوع مستند به صورت نوعیه ی آن است و این گونه نیست که فلاسفه بدون دلیل و از روی تخرص و تخمین چنین بگویند. بنا بر این اینکه درخت سیب رشد می کند و به حد خاصی می رسد و آثار خاص خود را دارد همه منسوب به صورت نوعیه است.) ولولا ذلك لم تتحقق نوعية لنوع، (و الا هیچ نوعیت برای نوع محقق نمی شود زیرا همه ی آن موجودات صورت نوعیه نخواهند داشت اگر قرار بود مبدأ تمامی آن آثار منسوب به امر مجرد باشد بنا بر این در موجودات ماده فقط ماده و صورت جسمیه خواهد بود و این دو نمی توانند نوع ساز باشند.) فالأعراض المختصة بكل نوع هي الحجة على أن هناك صورة جوهرية هي المبدأ القريب لها، (بنا بر این همان اعراضی که مختص به هر نوع است که در آن نوع است و در نوع دیگر نیست خودش دلیل بر این است که غیر از ماده و صورت جسمیه یک امری جوهری است که مبدأ قریب برای آن آثار مختصه و اعراض مختصه می باشد.) كما أن الأعراض المشتركة دليل على أن هناك موضوعا مشتركا. (کما اینکه اعراض مشترکی که در آنها هست یعنی همه طول و عرض و عمق دارند علامت آن است که در میان آنها امر مشترکی هست که همان صورت جسمیه می باشد.) ففاعل النظام الجاري في النوع هو صورته النوعية، (بنا بر این فاعل نظام جاری در نوع همان صورت نوعیه اش است) وفاعل الصورة النوعية - كما تقدم - جوهر مجرد يفيضها على المادة المستعدة، (ولی فاعل این صورت نوعیه امر مجرد است کما اینکه در بحث ماده و صورت در فصل هفتم از مرحله ی ششم بحث کردیم. آن امر مجرد و جوهر مجرد، صورت نوعیه را به ماده افاضه می کند. آن هم نه هر ماده ای بلکه ماده ای که مستعد آن ماده است مثلا صورت انسانی را به نطفه افاضه نمی کند بلکه به موجودی که می تواند انسان شود افاضه می کند.) فتختلف الصور باختلاف الاستعدادات، (و به اختلاف استعدادها صورت های مختلفی ایجاد می شود. یعنی یکی انسانم می شود و یکی کبوتر.)
(اشکال دوم این است که) وأما أن هذا الجوهر المجرد عقل عرضي يخص النوع ويوجده ويدبر أمره، (اما اینکه این جوهر مجرد که ثابت شد، عقل عرضی باشد که در عرض موجودات مجردی که برای نوع های دیگر است باشد که مختص به همان نوع باشد و امر آن را اداره کند.) أو أنه جوهر عقلي من العقول الطولية إليه ينتهي أمر عامة الأنواع، (یا همان گونه باشد که مشائین می گویند که این موجود مجرد مزبور، جوهری عقلی از امور طولیه است که کار همه ی نوع ها به همان به تنهایی منتسب است.) فليست تكفي في إثباته هذه الحجة. (چیزی نیست که مدعای شما در اثبات آن کافی باشد. دلیل شما فقط ثابت می کند که موجودی مجرد لازم است که برای ایجاد آن انواع و آثار آن کافی باشد ما اولا قبول نداشتیم که آن امر مجرد آثار انواع را هم ایجاد کند و هم دلیل مزبور ثابت نمی کند که آن عقل مجرد در عرض سایر عقول مجرده باشد و هر نوع یک عقل مجرد خاص خود را لازم داشته باشد.)

دلیل سوم: استدلال به قانون امکان اشرف
موجودات مادی چون مادی هستند از رتبه ی امکان وجودی از عالم مجرد محض پست تر هستند. بنا بر این موجودات مادی اخس و پائین تر هستند و فرد مجردی که برای هر نوع فرض می شود اشرف می شود. در فلسفه قاعده ای است که در بر آن برهان اقامه شده است و آن اینکه هر جا که اخسی موجود بود قبل از آن باید اشرفی موجود شده باشد. یعنی وجود اخس دلیل بر وجود اشرف است. زیرا اگر نظام آفرینش، نظام علت و معلول است و نظام اخس و اشرف از باب شدت و ضعف وجود است و اگر وجود اقوی علت برای وجود اضعف است بنا بر این وقتی اضعف موجود می شود یعنی قبل از آن باید علت آن که اشرف است موجود باشد. نتیجه اینکه موجودات مادی اخس است و رب النوع که از آن سخن می گوییم اشرف است بنا بر این وجود نوع مادی دلالت بر علت خود دارد که فردی است مجرد که مدبر آن نوع مادی است که از قبل موجود بوده است.
اشکال آن این است که قاعده ی امکان اشرف به کار ایشان نمی آید زیرا قاعده ی فوق فقط می گوید اگر اخس موجود است باید علت آن که اشرف است از قبل موجود باشد ولی این ثابت نمی کند که آن علت حتما باید از افراد همان نوع باشد یعنی هر نوعی یک علت بخواهد که در عرض سایر عقول است. ممکن است اشرف، یک عقل باشد که در طول عقول دیگری است.
اگر اشکال شود که چگونه آن اشرف از افراد یک نوع نیست و حال آنکه کمالات آن نوع را دارد و تعریف انسان بر آن هم صادق است.
در جواب می گوییم صرف اینکه تعریف انسان بر آن صادق باشد و آن چیز کمالات انسان را دارا باشد کافی نیست که آن موجود از همین نوع باشد و انسان باشد. کما اینکه تعریف علم که کیف است و بر علم حضوری صدق می کند موجب نمی شود که علم حضوری هم کیف باشد. آن مجرد اعلی کما اینکه کمالات انسان را دارد کمالات همه ی انواع مادی را نیز دارا است.

ومنها: (دلیل سوم اشراقیون عبارت است از) الإحتجاج على إثباتها بقاعدة إمكان الأشرف، (احتجاج به اثبات ارباب الانواع است با تمسک به قاعده ی امکان اشرف که می گوید) فإن الممكن الأخس إذا وجد وجب أن يوجد الممكن الأشرف قبله، (اگر ممکن پست تر که همان موجودات مادی هستند موجود شوند واجب است که ممکن اشرف پیش از آن موجود شود زیرا این اشرف، تشریفاتی نیست بلکه وجودی است یعنی آن علت اخس است. بنا بر این اگر اخس موجود است یعنی علتش قبلا موجود می باشد.) وهي قاعدة مبرهن عليها، (و این قاعده ای است که بر آن برهان اقامه شده است.) ولا ريب في أن الانسان المجرد الذي هو بالفعل في جميع الكمالات الانسانية مثلا، (زیرا شکی نیست که مثلا انسان مجردی که جمیع کمالات انسانی را بالفعل دارا است) أشرف وجودا من الانسان المادي الذي هو بالقوة في معظم كمالاته، (از نظر وجودی از انسان مادی اشرف است که اکثر کمالات خود را بالقوه دارد.) فوجود الانسان المادي الذي في هذا العالم دليل على وجود مثاله العقلي الذي هو رب نوعه. (بنا بر این وجود انسان مادی در این عالم که اخس است دلیل بر آن است که وجود مثالی عقلی آن که رب النوع آن است قبلا وجود داشته است.)
وفيه: أن جريان قاعدة إمكان الأشرف مشروط بكون الأشرف والأخس مشتركين في الماهية النوعية، (اشکال آن این است که اگر بخواهد قاعده ی اشرف برای اثبات مدعای شما کافی باشد این منوط به آن است که اشرف و اخس در ماهیّت نوعیه مشترک باشند) حتى يدل وجود الأخس في الخارج على إمكان الأشرف بحسب ماهيته، (تا وجود اخس در خارج دلالت کند که اشرف به حسب ماهیّت حتما باید از قبل موجود شده باشد یعنی اگر ماهیّتی در یک فرد اخس موجود شود کشف می کند که ماهیّت موجود امکان دارد و الا در فرد اخس موجود نمی شد و وقتی موجود شد کشف می کند که فرد اشرف هم ممکن است و همین مقدار در اثبات وجود اشرف کافی است زیرا اشرف، مجرد است و در موجودات مادی صرف امکان در موجود شدنشان کافی است. بر خلاف عالم ماده که علاوه بر امکان باید شرایط خاصی محقق شود مثلا الآن فرزند من از نسل دهم من امکان وجود دارد ولی الآن شرایط خاص برای ایجاد او محقق نیست ولی این شرایط در موجودات مجرد وجود ندارد و صرف امکان در تحقق آنها کافی است زیرا خداوند بخیل نیست و به صرف وجود استعداد، هر آنچه لازم باشد را افاضه می کند.) ومجرد صدق مفهوم على شئ لا يستلزم كون المصداق فردا نوعيا له (ولی با این حال اشکال این است که مجرد صدق مفهومی بر چیزی مستلزم آن نیست که آن مصداق که این مفهوم بر آن صدق کرده است فرد نوعی و یکی از افراد این نوع باشد. بنا بر این اگر به آن وجود اشرف بتوان گفت انسان زیرا آن هم متحرک است و هم ناطق ولی این موجب نمی شود که آن وجود اشرف انسان هم باشد) كما أن صدق مفهوم العلم على العلم الحضوري لا يستلزم كونه كيفا نفسانيا، (کما اینکه صدق مفهوم علم که کیف است بر علم حضوری مستلزم آن نیست که علم حضوری کیف نفسانی باشد.) فمن الجائز أن يكون مصداق مفهوم الانسان الكلي الذي نعقله - مثلا - عقلا كليا من العقول الطولية، (بنا بر این جایز است که مصداق مفهوم انسانی کلی را که تعلق می کنیم فردی از افراد انسان نباشد بلکه عقلی کلی از عقول طولیه باشد.) عنده جميع الكمالات الأولية والثانوية التي للأنواع المادية، (که نزد او تمامی کمالات اولیه (صور نوعیه) و ثانویه (اعراض و ملکاتی که کسب می کنند مانند علم و شجاعت و عدالتی که کسب می کند) که انواع مادی کسب می کنند وجود داشته باشد.) فيصدق عليه مفهوم الانسان - مثلا - لوجدانه كماله الوجودي، (بنا بر این بر آن عقل کلی مفهوم انسان به عنوان مثال صدق می کند زیرا آن عقل کلی، کمال وجودی انسانی را دارا است.) لا لكونه فردا من أفراد الانسان. (ولی این دلیل نمی شود که آن چیز فردی از افراد انسان باشد بلکه فقط به سبب اینکه کمالات انسانی را دارد.) وبالجملة: صدق مفهوم الانسان - مثلا - على الانسان الكلي المجرد الذي نعقله، لا يستلزم كون معقولنا فردا للماهية النوعية الانسانية، (خلاصه اینکه مفهوم انسان از باب مثال (و یا شجر و انواع دیگر) که بر آن انسان کلی مجردی که عقل مجرد است و آن را تصور می کنیم صدق می کند مستلزم آن نیست که آن معقول ما فردی از نوع انسان و ماهیّت نوعیه ی انسان باشد) حتى يكون مثالا عقليا للنوع الإنساني. (تا مثال عقلی که شما در صدد آن هستید اثبات شود. بعد هر نوعی چنین مثالی عقلی داشته باشد و ارباب انواع و عقول عرضیه ثابت شود.)