درس بدایة الحکمة استاد فیاضی

جلسه 73

بسم الله الرحمن الرحیم

موضوع: مقولاتی که حرکت در آنها واقع می شود
بحث در مورد چیزهایی است که در حرکت دخلیند. سخن در پنجمین امر است که مسافت می باشد که امر سیالی است که روی متحرک می آید و متحرک به آن متصف می شود و از آن مقوله ای از مقولات انتزاع می شود. چون آن از حدود آن مسافت مقوله ای از مقولات انتزاع می شود این بحث مطرح می شود که آیا می شود همه ی مقولات به گونه ای باشند که از حدود حرکت انتزاع شوند و به عبارتی دیگر آیا حرکت در همه ی مقولات وجود دارد.
مثلا حرکت در مقوله ی أین به این معنا بود که شیء به گونه ای باشد که در هر آن، فردی از أین از آن انتزاع شود که غیر از فرد سابق و لاحق باشد. حرکت در کم به این بود که شیء در هر آن، فردی یا نوعی از کم از آن انتزاع شود که غیر از آن نوع یا فرد کمی باشد که قبل یا بعدش هست.
حال باید دید که آیا در متی و سایر مقولات هم همین نکته جاری است یعنی شیء در متی به گونه ای باشد که در هر آن متایی از آن انتزاع شود که با متای سابق و لاحق متفاوت باشد؟
علامه در این فصل فقط اقوال مشهور فلاسفه را بیان می کند و نظر خود را بیان نمی کند و می فرماید: مشهور این است که حرکت در چهار مقوله انجام می شود که عبارتند از:
أین (شیء أین تدریجی داشته باشد به طوری که در هر آن أینی داشته باشد که أینی که در قبل یا بعد داشته است فرق کند مانند سنگی که در حال پرت شدن است که آن به آن نسبتش با مکان عوض می شود.)
نکته ای که وجود دارد این است که آیا أین یک مقوله هست یا نه (البته بهتر بود که این بحث در مبحث مقولات مطرح می شد نه اینجا) ممکن است گفته شود که أین یک نوع وضع است زیرا وضع عبارت است از هیئتی که حاصل می شود از نسبت اجزاء شیء به هم و مجموع به خارج. این دو با هم که در نظر گرفته شود به آن وضع می گویند. مثلا زید که نشسته است مجموع اجزائش نسبت به هم رابطه ی خاصی دارند مثلا ران با سینه یک زاویه ی خاص دارد. همچنین این مجموع باید با خارج لحاظ شود یعنی باید پا پائین و به طرف زمین باشد و سر بالا و به سمت آسمان.
این وضع همان گونه که گفتیم متشکل از دو هیئت است (نسبت اجزاء به هم و نسبت مجموع به خارج) بنا بر این هر یک از اینها خود جزئی از وضع است یعنی هیئت حاصله از اجزاء به هم وضع است ولی وضع جزء المقوله است. واضح است که أین همان سنجیدن مجموع اجزاء با خارج. زیرا أین عبارت بود از نسبت مجموع شیء به مکان و مکان هم همان خارج است. بنا بر این مکان آب عبارت است از سطح بیرونی آب که با سطح داخلی کوزه مماس است جای کوزه هم عبارت است از سطح درونی هوا که مماس است با سطح بیرونی کوزه. أین هم عبارت است هیئتی که حاصل می شود از انتساب شیء با مکان یعنی انتساب کوزه با آن مکان که همان هوای بیرون آن است. این یک جزء از وضع می باشد.
بنا بر این وقتی می گوییم که در حرکت، أین شیء عوض می شود یعنی آنا فآنا نسبت مجموع اجزاء با خارج عوض می شود. بنا بر این حرکت أینی یک حرکت مستقل نیست بلکه جزئی از وضع است.



الفصل العاشر في المقولات التي تقع فيها الحركة (فصل دهم در مقولاتی که حرکت در آنها واقع می شود.)
المشهور بين قدماء الفلاسفة أن المقولات التي تقع فيها الحركة أربع مقولات: (مشهور بین قدماء فلاسفه این است که مقولاتی که حرکت در آنها واقع می شود و می توان آنها را از حدود حرکت انتزاع کرد چهار مقوله اند) الأين، والكيف، والكم، والوضع. أما الأين: فوقوع الحركة فيه ظاهر، (اما وقوع حرکت در أین ظاهر است) كالحركات المكانية التي في الأجسام، (مانند حرکات مکانی که در اجسام است یعنی در مکان حرکت می کنند که در واقع أین آنها به تدریج عوض می شود و هر آن از آنها أینی انتزاع می شود که با أین قبل و بعد فرق می کند.) لكن في كون الأين مقولة برأسها كلام (لکن اینکه أین خودش یک مقوله ی مستقل باشد محل بحث است.) وإن كان مشهورا بينهم، (هر چند مشهور این است که أین یک مقوله ی مستقل است.) بل الأين ضرب من الوضع، (و گفته شده است که أین یک نوع وضع است زیرا وضع دو جزء دارد که عبارت است از هیئتی که حاصل می شود از نسبت اجزاء به خودش و مجموع به خارج و دومی همان أین است.) وعليه فالحركة الأينية ضرب من الحركة الوضعية. (بنا بر این حرکت أینیة یک جزء از حرکت وضعیه است. بنا بر این گاه هیئت حاصله از خود اجزاء در حال تغییر است که آن حرکت در وضع است و گاه نسبت مجموع اجزاء به خارج در حال تغییر است مانند سنگی که حرکت می کند که این قسمی از وضع است که به آن أین هم می گویند.)

اما حرکت در کیف:
کیفیات به چهار قسم تقسیم می شود که عبارت است از: کیف نفسانی، کیف مخصوص به کم، کیف استعدادی و کیف محسوس.
کیف محسوس به تعداد حواس پنجگانه به پنج قسم تقسیم می شود: کیف مبصر، کیف مسموع، کیف ملموس، کیف مذوق و کیف مشموم
کیف ملموس به کیف فعلی و کیف انفعالی تقسیم می شود. کیف فعلی چیزی است که در مجاور خود تأثیر می گذارد مانند حرارت و برودت. مثلا یخ اگر سرد است آنچه کنار خودش است را نیز سرد می کند.
کیف انفعالی چنین نیست مانند یبوست و رطوبت که انفعال و حاصل گرمی و سردی می باشند. بنا بر این کیف فعلی مؤثر و کیف انفعالی متأثر می باشد.
در کیف ملموس فعلی چند نظریه وجود دارد:
اول اینکه اگر جسمی به وسیله ی عاملی گرم می شود به نحو نفوذ و خروج است یعنی اگر جسمی روی آتش قرار گرفت و گرم شد این بدان معنا است که اجزای ریزی از آتش در آن جسم نفوذ کرده است. سرد شدن هم به آن است که آن اجزاء از داخل جسم بیرون می رود. بنا بر این این نظریه ی حرکت کیفی معنا ندارد زیرا کیف معنا ندارد زیرا اگر چیزی گرم می شود کیفیت آن که عرض است عوض نمی شود بلکه جوهرهایی که همان اتم های آتش است به داخل شیء نفوذ کرده است. در نتیجه در واقع مکان یک سری از جوهرها تغییر کرده است.
نظریه ی دوم عبارت است از کمون و بروز یعنی اگر جسمی گرم می شود، گرما را خودش در درون خودش دارد و فقط عامل خارجی که همان آتش است کاری نمی کند مگر اینکه آن را آشکار می کند و همین طور است وضعیت سرما.
نظریه ی سوم عبارت است از اینکه گرما و سرما عرضی است که بر جسم وارد می شود. طبق این نظریه حرکت معنا دارد زیرا به تدریج که شیء گرمتر می شود کیف آن عوض می شود.
طبق این نظریات، حرکت در کیف معنا ندارد. مخصوصا در غیر کیف فعلی زیرا در کیف فعلی این شبهات و اقوال وجود دارد که طبق آن حرکت کیفی معنا ندارد.
بنا بر این حرکت در کیف مخصوص به کم واضح است زیرا اگر نهالی که کم آن عوض می شود کیف آن که عبارت است از استقامت یعنی ساقه ی آن قبلا راست بود و الآن هم راست است تغییر کرده است زیرا آن استقامت مخصوص آن حجم خاص است و حال که عوض شده است استقامت آن هم عوض شده است. زیرا کیف استقامت روی آن کم خاص بود وقتی آن کم عوض شده است کیفی که روی آن بوده است هم از بین رفته است و با تغییر کم، کیف آن هم جدید شده است.

وأما الكيف: (اما حرکت در کیف) فوقوع الحركة فيه وخاصة في الكيفيات غير الفعلية، (پس وقوع حرکت در کیف و علی الخصوص در کیفیات غیر فعلیه زیرا در کیفیات فعلی نظریاتی هست که طبق آنها حرکت در کیف معنا ندارد.) كالكيفيات المختصة بالكميات، (مانند کیفیات مختص به کمیات که کیف غیر فعلی اند) كالإستواء والاعوجاج ونحوهما، (مانند صاف بودن و کج بودند و مانند آنها مانند عمود بودن و مایل بودن) ظاهر، (حرکت در آنها ظاهر است) فإن الجسم المتحرك في كمه يتحرك في الكيفيات القائمة بكمه. (بنا بر این جسمی که در کم که حجم و مقدارش است حرکت می کند، در کیفیاتی که قائم به آن مقدار است تغییر می کند. بنا بر این راست بودنی که الآن در آن حجم خاص است با تغییر آن حجم چون آن کم از بین رفته است آن کیف که قائم به آن بود نیز از بین می رود و به نوع یا فرد دیگری تبدیل می شود که قائم به کم جدید است.)

حرکت در کم:
این حرکت عبارت است از اینکه اجزاء شیء با یک حرکت خاصی رو به افزونی یا کمی رود. نمو یک نمونه از حرکت در کم است. نمو و رشد عبارت است از اینکه اجزاء یک شیء با نسبت منظمی بزرگ می شود. صرف زیاد شدن اجزاء یک شیء را نمو نمی گویند. بنا بر این اگر دست کسی ناگهان بزرگ شود به آن نمو نمی گویند. در چنین جسمی در هر آن کمی وجود دارد که با قبل و بعد از آن فرق دارد.
ممکن است کسی در حرکت کمی اشکال کند و بگوید در حرکت یک نوع پیوستگی لازم است و حال آنکه در حرکت در کم چنین چیزی نیست زیرا این شیء مانند نهال یا انسان، کمی داشت که عبارت بود از حجمی خاص بعد از طریق جذب غذاء اجزایی وارد بدن آن می شود یعنی سلول هایی از قبل داشت و الآن سلول هایی به آن اضافه می شود. این مانند اضافه شدن آجرها با هم است که ساختمانی را تشکیل می دهند. این چیدن ها را حرکت کمی نمی گویند. حرکت کمی عبارت است از اینکه کم متصلی به تدریج روی یک شیء بیاید و حال آنکه در مثال فوق همه ی خشت ها و یا سلول ها کم خاص خودش را دارد و فقط کنار هم چیده می شوند بنا بر این کم اولی از بین می رود و کم جدیدی دفعتا ایجاد می شود که به آن نمو نمی گویند زیرا در نمو حجم واحد متصلی احتیاج است که از یک نقطه شروع و به یک نقطه ختم شود.
جواب این است که در مثال آجر و بنای ساختمان این حرف صحیح است زیرا در این مورد وحدت حقیقی وجود ندارد و فقط به اعتبار است که آنها را یکی می دانند. یک ساختمان به تعداد اجزایی  که در آن است وجود دارد. این بر خلاف رشد است که یک موجودی داریم که صورت نوعیه دارد مانند صورت نوعیه ی گیاهی را حیوانی که به آن موجود وحدت می دهد. بله انسان دارای اجزاء است ولی چون یک روح دارد یک وحدت خاص دارد و بر همین اساس اگر با دستش کاری انجام دهد می گوید من این کار را کردم و یا اگر معده اش غذا را هضم کند می گوید غذایم هضم شد. بنا بر این اجزایی که به تدریج به آن اضافه می شود همه زیر پوشش آن واحد حقیقی قرار می گیرد. بنا بر این تغییر در کم به معنای تغییر در همان امر واحد است یعنی یک انسان است که حجم خاصی داشته است و در آن بعد، تغییر کرده است. تمامی این اجزاء یک وجود دارند و هر کدام وجود خاص خود را ندارند.

وأما الكم: فالحركة فيه تغيّر الجسم في كمه تغيّرا متصلا بنسبة منتظمة تدريجا، (و اما کم پس حرکت در آن عبارت است از اینکه جسم در کمش تغییر کند به شکل تغیّر پیوسته ای که با نسبت منظمی انجام می شود) كالنمو الذي هو زيادة الجسم في حجمه زيادة متصلة منتظمة تدريجا. (مانند نمو که عبارت است از اینکه در حجم جسم یک زیادی متصلی منظم و تدریجی اضافه شود.)
وقد أورد عليه: (به حرکت کمی اشکال شده است.) أن النمو إنما يتحقق بانضمام أجزاء من خارج إلى أجزاء الجسم، (که نمو محقق می شود با ضمیمه شدن اجزایی از خارج به اجزاء جسم یعنی یک گیاه که رشد می کند، از هوا، آب و مواد غذایی زمین چیزهایی را جذب می کند و بزرگتر می شود.) فالكم الكبير اللاحق (پس حجم بزرگ بعدی) هو الكم العارض لمجموع الأجزاء الأصلية والمنضمة، (کم و حجمی است که به مجموع اجزاء اصلی که از اول داشت که بعدا چیزهایی به آن اضافه شد است.) والكم الصغير السابق هو الكم العارض لنفس الأجزاء الأصلية، (و کم کوچک قبلی کمی است که عارض به اجزاء اصلی بود و بس) والكمان متباينان غير متصلين، لتباين موضوعيهما، (و این دو کم با هم مباین اند و به هم متصل نیستند یکی آن کم قبلا موجود بود و این کم در زمان بعدی موجود شده است اینها منفصل و مباین اند زیرا روی دو موضوع جداگانه اند. موضوع کم اول عبارت بود از اجزاء اصلی و موضوع کم دوم که بیشتر شده است عبارت است از اجزاء اصلی و اجزاء منضم) فلا حركة في كم، بل هو زوال كم وحدوث آخر. (بنا بر این چیزی به نام حرکت کمی وجود ندارد بلکه کم عبارت است ازت زوال یک حجم و حدوث حجمی دیگر.)
وأجيب عنه: (از این اشکال جواب داده است که) أن انضمام الضمائم لا ريب فيه، (شکی نیست که یک سری از ضمائم به جسم اضافه می شود و در نتیجه جسم رشد می کند) لكن الطبيعة تبدل الأجزاء المنضمة بعد الضم إلى صورة الأجزاء الأصلية، (لکن طبیعت که همان صورت نوعیه است که وحدت بخش به حیوان و یا انسان است اجزاء منضمه را بعد از ضمیمه شدن تبدیل می کند به صورت اجزاء اصلیه بنا بر این اگر جسم، انسان بود و بعد اجزایی ضمیمه شد آن ضمائم هم انسان می شود.) ولا تزال تبدل، (و این تبدل همواره در حال انجام شدن است یعنی اجزاء در حال انضمام به اجزاء اصلی در میآید.) وتزيد كمية الأجزاء الأصلية تدريجا بانضمام الأجزاء وتغيرها إلى الاجزاء الأصلية، (بنا بر این هر چه وارد می شود حجم اجزاء اصلی را زیاد می کند و این کار از را انضمام اجزاء و تغییر پیدا کردن آنها به اجزاء اصلی انجام می دهد.) فيزداد الكم العارض للأجزاء الأصلية زيادة متصلة تدريجية، (بنا بر این کمی که بر اجزاء اصلی عارض می شود اضافه می شود و این زیادی متصل و تدریجی است) وهي الحركة. (و همین را حرکت می نامیم)

حرکت در وضع:
وأما الوضع: (اما حرکت در وضع) فالحركة فيه أيضا ظاهر، (وجود حرکت در آن امری واضح است) كحركة الكرة على محورها، (مانند حرکت کره روی محورش) فإنه تتبدل بها نسبة النقاط المفروضة عليها إلى الخارج عنها، (که به سبب حرکت کره روی محورش نسبت نقاطی که در روی کره فرض می شود با خارج تغییر می کند. مثلا اجزاء کره سابقا در فلان درجه از شمال و جنوب بودند و بعد تغییر کردند.) وهو تغير تدريجي في وضعها. (و این تغییر تدریجی است که در وضع رخ می دهد در نتیجه حرکت در وضع معنا می یابد.)