موضوع: بررسی کلام شیخ اشراق
       از طرفی  ایشان قائل به اصاله الماهیه  شدند واز طرفی گفتند نفس فقط انیه محض یعنی وجود محض است و عقول وخدا هم به طریق اولی. واین حرف ایشان با اصاله الماهیه که ایشان مدافع ان است متناقض است چون شیخ دلیل اوردند براین که ماهیه مجعول است چون وجود اعتباری است.
      حال اخوند چند  اشکال کردند به شیخ اشراق که اگرجعل به ماهیه متعلق شد پس جاعل مقوم ماهیه میشود پس ما ماهیه را باید غیر منفک ازجاعل تصور کنیم وحال انکه بدون جاعل  تصور میکنیم، اشکال دوم عدم تشخص ماهیه است با اینکه مجعول متشخص است پس ماهیه نمیتواند مجعول باشد.و اشکال سوم که اگر عله ومعلول در ماهیه باشند تمام ممکنات باید اعتباری شوند چون همه ممکنات لازم الماهیه میشوند.
      حال بنا برتوجیه اخوند کلمات شیخ را یک نحوه میشود این اشکالات رااز شیخ اشراق برطرف کرد وتناقض را هم حل کرد به اینکه وجودی که ایشان اعتباری میدانند و ادله ای که بر رد اصاله الوجود آوردند، یعنی وجود عارض بر ماهیه[1]، و محشین هم همینطوراز کلمات شیخ فهمیدند وگفتند زیاده وجود بر ماهیه باطل است وگویا وجود حقیقی را قائلند ویک توجیه هم این است که بحث جدلی با مشائین کردند  به این بیانات:
      ویمکن التوجیه ماذکره شیخ الاشراق من اعتباریه الوجود ومجعولیه الماهیه بانه لیس فی مقام مختاربل کان بصدد معارضته المشائین وتقدیم مجعولیه الماهیه فی قبال ما ذهب الیه المشائون المتاخرون من مجعولیه الاتصاف کما ان عادته فی المباحث غالبا ان یتعرض لما ذکره غیره ثم قد یشیر الی مختاره اشاره خفیه.
      وعلی ای التوجیهین اذا بینا ان شیخ الاشراق یعتقد بمجعولیه الوجود واصالته فی النفس وما فوقها فلا یردعلیه الاشکالات الثلاثه المذکوره علی القول بجعل الماهیات علی ذلک لازما للماهیه من حیث هی
اما الاشکال الثالث: فلانه لیس المعلول علی ذلک لازما للماهیه من حیث هی  بل العلل الموجده وهی الواجب تعالی والعقول کلها انوار متشخصه لا ماهیه له، فمجموع الممکنات لوازم لهذا الانوارالمتشخصه التی ذکر انها انیات محضه (پس لوازم ماهیه نمیشوند که اشکال لازم الماهیه پیش بیایدو امر اعتباری شوند).
 واما  الاشکال الثانی: فلان جمیع المجردات امور متشخصه  فلا یرد ما ذکرناه من انه لو کان المجعول هو الماهیه لم یکن متشخصا مع ان المجعول امر متشخص.[2]
وامااشکال الاول: فلان هویه المعلول عین الارتباط بعلته فلا یمکن تصورالمعلول الا مع ارتباطه بعلته  وقد ذکرنا سابقا ان معنا الامکان فی الماهیه هو استواء نسبتها و ان شیت فقل الصدور ولاصدور ومعنا الامکان فی الوجودات هو کونها عین الفقر والتعلق بمبداها ولذا لا یمکن تصور مخلوق الا مع تصور خالقه بخلاف الماهیات فان لنا ان نتصور کل منها مع قطع النظر عن جمیع ما عداها.
أو نقول غرضه المباحثة مع المشاءين فإنه كثيرا ما يفعل كذلك ثم يسير إلى ما هو الحق عنده إشارة خفية كما يظهر لمن تتبع كلامه فنقول على التقدير المذكور  (نفوس اصلا ماهیه ندارد) لا يرد عليه في باب صدور الذوات الشخصية النورية مجعولية بعضها عن بعض‏
الحكمة المتعالية فى الاسفار العقلية الاربعة، ج‏1، ص: 412
جعلا بسيطا ما يرد على المتأخرين في مجعولية الماهيات و الطبائع الكلية  (اشکال سوم )من لزوم كون الممكنات أمورا اعتبارية فإن تلك الذوات عندهم (ای اشراقیین ومتابعیه )كالوجودات الخاصة عند المشاءين في أن حقائقها شخصية لا يمكن تعقلها إلا بالحضور الوجودي و الشهود الإشراقي و قد أسلفنا لك أن كل مرتبة من مراتب الوجود كونها في تلك المرتبة من مقوماتها[3]فيمتنع تصورها و ملاحظتها إلا بعد ملاحظة ما قبلها فارتباط كل وجود بما قبله هو عين حقيقته‏[4]لا يمكن تعقله غير مرتبط إلى علته فجعل ذاته بعينه جعل ارتباطه مع الأول بلا انفكاك بينهما لا في الواقع و لا في التصور و ليست هي كالماهيات التي يمكن تصورها منفكة عما سواها بناء على أنها تكون تارة في الخارج و تارة في الذهن و معانيها غير معنى شي‏ء من الوجودين و غير ارتباطها مع الحق الأول و لا مع شي‏ء من الأشياء إلا أجزاؤها التي هي أيضا أمور

---