موضوع: السفر الأول/ المسلک الأول/ المرحلة الثانیة/ الفصل 12 فی أن المتوقف علی الممتنع بالذات لا یلزم أن یکون ممتنعا بالذات/ وهم و إزاحة/ بررسي ادله ی جواز ممتنع بالغير بودن ممتنع بالذات/ الاسفار/ ج1/ ص386
خلاصه جلسه قبل:
(آخوند: ممتنع بالذات نمیشود ممتنع بالغیر باشد. همان استدلالی که در واجب گفتیم اینجا هم می آید.)
بررسی ادله ی جواز ممتنع بالغیر بودن ممتنع بالذات:
و یوضح ما ذکرنا أن اجتماع الضدین محال ذاتی. و لکن لما کان کل من الضدین عرضا
[1]
احتاج وجود کل منهما إلی موضوع فما لم یتحقق الموضوع امتنع وجود کل منهما
[2]
و اجتماع کل منهما فی موضوع فرع وجود کل منهما.
فإذا کان وجود کل منهما محالا کان اجتماعهما المتفرع علی وجودهما أیضا محالا و هذا الامتناع مسبب عن عدم وجود الموضوع حیث إنه یمتنع اجتماعهما عند انتفاء موضوع و لو فرض امکان اجتماع الضدین فی ذاته
[3]
فعند انتفاء الموضوع هناک امتناعان؛ امتناع ذاتی و امتناع غیری و إذا وجد الموضوع ارتفع الامتناع الغیری.
[4]
و استدل الآخوند هنا بدلیل آخر هو:
1 لو کان الممتنع بالذات ممتنعا بالغیر فإما أن یکون امتناعه بالذات و امتناعه بالغیر امتناعا واحدا أو امتناعین.
2 لکن التالی بشقیه محال أما الشق الأول فلأنه:
3 لو کان له امتناع واحد هو بالذات و بالغیر معا لکان ذلک الغیر مؤثرا فی ذلک الامتناع و غیر مؤثر، فإن مقتضی کونه بالذات عدم کونه مؤثرا و مقتضی کونه بالغیر کون الغیر مؤثرا.
4 لکن التالی محال لأنه اجتماع النقیضین: تأثیر الغیر و عدم تأثیره. و أما الشق الثانی فلأنه:
5 لو کان له امتناعان لوجب له عدمان
[5]
لأن کلّا من الامتناعین لیس إلا ضرورة العدم فإذا کان له امتناعان وجب له العدم مرتین.
6 لکن التالی محال و ذلک لأن:
7 الشیء لا یکون له إلا وجود واحد
[6]
؛ لأن تکرّر الوجود محال.
8 و إذا لم یکن للشیء إلا وجود واحد لا یکون له إلا عدم واحد لأن نقیض الواحد واحد و إلا ارتفع النقیضان حیث إنه و أحد النقیضین مرتفع عن النقیض الآخر.
إذن لیس الممتنع بالذات ممتنعا بالغیر.
[1]
یتعاقبان علی موضوع واحد در تعریف تضاد آمده.مشهور این است که تضاد در اعراض است نه در جواهر.
[2]
وقتی موضوع نباشد محال غیری است که ضدین تحقق پیدا کند. چون نیاز به غیر -موضوع- دارد برای تحقق. اجتماع سفیدی و سیاهی در جایی که موضوعی نیست محال غیری است نه ذاتی.
[3]
اگر اجتماع ضدین محال نبود هم وقتی موضوع نباشد باز هم محال است.
[4]
اجتماع ضدین وقتی خدا بود و هیچ چیز دیگری نبود، دو امتناع داشت یک امتناع ذاتی و یک امتناع غیری بخاطر نبودن موضوع.
[5]
امتناع یعنی ضرورت عدم
[6]
در بحث تکرر وجود، اثبات استحاله ی آن آمده. چون اگر خودش است پس دومی نیست و اگر دومی است پس خودش نیست.