موضوع: السفر الأول/ المسلک الأول/ المرحلة الثانیة/ الفصل 12 فی أن المتوقف علی الممتنع بالذات لا یلزم أن یکون ممتنعا بالذات/ الاسفار/ ج1/ ص383 و 384
التوقف علی الممتنع بالذات لیس ممتنعا بالذات:
و ذلک لأن إذا توقف امتناعه علی غیره، لم یمکن امتناعه ذاتیا. و ذلک لأن الامتناع الذاتی هو امتناع الشیء بالنظر الی ذاته من دون أّی قید أو شرط و یسمّی الامتناع الأزلی ایضا فاذا توقف علی غیره لم یکن امتناعه ذاتیا.
(شیء ممکن -عالَم- امکانش ازلی است و در حال عدم هم ازلا ممکن بوده چون اگر ممکن نبود باید یا واجب باشد یا ممتنع. واجب که نیست چون مخلوق است، ممتنع هم که نیست چون بوجود آمده.)
إن قلت: وصف الامتناع الذاتی متوقف علی موصوفه لأن کل وصف متوقف علی موصوفه و موصوفه ممتنع بالذات مع أن نفسه أیضا ممتنع بالذات.
(وجوب، واجب است بالذات. امتناع، ممتنع است بالذات. همانطور که بیاض، ابیض است بالذات.)
قلت: هذا لخصوصیة هذا الوصف و الموصوف و اما غیر هذین الصفة و الموصوف فحکمه ما ذکرنا.
(فقط این یک مورد اینگونه است! گویا آن قانون عقلی در این یک مورد تخصیص خورده است! اما آخوند میخواهد بگوید که تخصیص نیست.)
قال الآخوند: مرادهم أنه لا توقف هنا فی الخارج و إنما هو توقف تحلیلی توضیح ذلک أن وجود الشیء و عدمه لیس کسائر الأوصاف و ذلک لأن لسائر الأوصاف وجودا غیر وجود موصوفها بخلاف صفتَی الوجود و العدم فإن وجود الموصوف لیس غیر وجود وجوده و عدم العنقاء لیس غیر عدم نفس العنقاء فلا توقف بین هذین الوصفین و بین موصوفهما و إذا کان کذلک کان الوجوب و الامتناع الذَین هما صفتان للوجود والعدم عین نفس الموصوف فالوجوب و الامتناع کالوجود و العدم وصفان تحلیلیان لا خارجیان فهما خارجان عن القاعدة المذکورة تخصصا إذ لا معنی لتوقف الشیء علی نفسه.
(صفت و موصوف چون دو تا نیستند پس توقف هم ندارند. زید غیر وجود وجودش ندارد. در اوصاف دیگر وقتی جسم را حرارت میدهیم گرما موجودیتی غیر موجودیت جسم دارد اما در «انسان موجود است» اینطور نیست که یک انسانی باشد که موجودیتی برای خودش دارد و یک صفتی داریم که عارض آن میشود. مثل «انسان کاتب است» نیست. اجتماع نقیضین هم ضرورت عدمش چیز جدایی نیست بلکه عین خودش است. اگر وجود عین موصوف است پس ضرورتش هم عین موصوف است.)
فکل شیء متوقف علی ممتنع بالذات ممکن بالذات ممتنع بالغیر کما أن کل متوقف علی الواجب بالذات ممکن بالذات واجب بالغیر.
(ممکنات که موجود هستند واجبند حال چه وجوب لاحق که مورد اتفاق است و چه وجوب سابق که مورد اتفاق حکماء سابق بوده که امروزه هم خیلی ها به آن معتقدند.)
و من هنا یظهر أن لا تلازم بین ممتنعین بالذات کما لا تلازم بین واجبین بالذات لأن التلازم لا یتحقق إلا إذا کان المتلازمان علة و معلولا أو معلولین لعلة واحدة فلا بد فی کل تلازم من کون أحد المتلازمین علی الأقل معلولا و کل معلول متوقف علی علته و قد علمت أن المتوقف علی الممتنع بالذات لا یکون ممتنعا بالذات کما أنه لا تلازم بین الشیء و ما ینافیه.
(باید رابطه ای باشد که تلازم را تولید کند و آن رابطه چیزی نیست جز علّیّت. پس یکی از طرفین تلازم حتما باید معلول باشد. تلازم بین دو واجب و بین دو ممتنع نیست چون ربطی به هم ندارند. بین سفیدی و سیاهی و بین وجود و عدم تلازمی نیست چون نسبت به هم بی ربطند.)
فصل (12) في أن المتوقف على الممتنع بالذات لا يلزم أن يكون ممتنعا بالذات
[1]
إن توقف شيء على محال بالذات لا يقتضي استحالة المتوقف استحالة ذاتية- بل إنما بالغير فقط لاستحالة الموقوف عليه بالذات و أما أن الموقوف عليه إن كان موصوفا كالممتنع بالذات و الموقوف صفة كالامتناع بالذات
[2]
كان استحالته بالذات- ملزوم استحالة الموقوف بالذات فذلك
[3]
لخصوص الموصوف
[4]
بما هو موصوف بالذات- و الصفة بما هي صفة كما قيل
[5]
.
و أقول
[6]
منشأ ذلك أن اتصاف الشيء بالوجود و مقابله ليس كاتصاف القابل بالمقبول و بعدمه و لا كاتصاف عدم القابل بعدم المقبول حيث يجب أن يتأخر الصفة عن الموصوف وجودا كان أو عدما
[7]
- و ذلك كاتصاف الجسم بالبياض و اللابياض بأن يكون للموصوف ثبوت و للصفة ثبوت آخر يتفرع عليه ثم يتصف الموصوف بتلك الصفة بعد تحقق ذاته بذاته و كذا في اتصاف عدم الجسم بعدم البياض- فإن
[8]
ثبوت الوجود لشيء موضوع و حمله
[9]
إياه
[10]
هو بعينه ثبوت ذلك الموضوع فلا اتصاف و لا ناعتية هاهنا إلا بحسب التحليل العقلي
[11]
كما مر تحقيقه و كذا عدمه عنه هو عبارة عن عدمه في نفسه لا عدم شيء آخر عنه فإذن كما أن اتصاف الوجود بالوجوب هو بعينه اتصاف الشيء الموجود
[12]
بذلك الوجود بالوجوب من غير تابعية و متبوعية هناك في نفس الأمر
[13]
- إلا بحسب نحو من الملاحظة فكذا اتصاف العدم للشيء بالامتناع هو بعينه اتصاف ذلك المعدوم بالامتناع و كذا حال اتصاف ذلك الوجوب بوجوب آخر و حال اتصاف ذلك الامتناع بضرورة ثبوت الامتناع
[14]
و هكذا إلى أن ينقطع بانقطاع الاعتبار العقلي- ففي جميع هذه الأوصاف اتصاف الموضوع بصفة منها عين اتصاف وصفه بتلك الصفة أو ما يلزمه
[15]
من غير توقف و تابعية و متبوعية و لاحقية و ملحوقية.
[1]
مرحوم حاجی: «بل یلزم أن لا یکون ممتنعا بالذات» باید ممتنع بالذات نباشد. که حق هم همین است اما آخوند چون هنوز جواب اشکال را نداده اینگونه بیان فرموده.
[2]
امتناع صفت است برای ممتنع بالذات
[3]
جواب أما
[4]
الف و لام در الموصوف عهد ذکری است.
[5]
قیل گویا میخواهد بگوید که این یک مورد از آن قانون کلی استثناء شده است.
[6]
میخواهد بگوید که نه خیر استثناء نیست.
[7]
محل بحث مشبه است نه مشبه به پس داخل پرانتز باید باشد چون درباره ی مشبه به بحث میکند.
[8]
تعلیل برای ما قبل خط تیره
[9]
موضوع
[10]
وجود را
[11]
واقعا توقف نیست بلکه فقط در تحلیل عقل است.
[12]
وجوب از صفات وجود است و صفات وجود همه عین وجودند.
[13]
در خارج
[14]
در لحاظ عقل میتوان برای وجوب هم وجوبی فرض کرد تا بینهایت. اما نه در خارج.
[15]
مثل امتناع که متصف به ضرورت ثبوت امتناع میشد.