السفر الأول/ المسلک الأول/المرحلة الثانیة/ الفصل السادس في كيفية علية كل من عدمي العلة و المعلول للآخر / دلیل سوم در حقیقی بودن علیت در أعدام/ج1/ ص 351

 دلیل سوم در حقیقی بودن علیت در أعدام

 الدلیل الثالث

 استدل علی أن عدم العلة علة لعدم المعلول فی ارشاد الطالبین بما صورته

 1 لو لم یستند عدم الممکن إلی عدم علته، فإما أن یستند إلی ذاته و إما إلی وجود شیء غیر علته و إما إلی عدم شیء غیر علته.

 2 لکن التالی بأقسامه الثلاثة محال. أما القسم الأول فلأنه:

 3 لو کفت فی عدم الممکن ذاته، لکان ممتنعا.

 4 لکن التالی باطل أنه خلف فی کونه ممکنا. و أما القسم الثانی فلأنه:

 5 لو استند عدم الممکن إلی وجود شیء غیر علته، فتأثیر ذلک الشیء فی عدمه إما أن یکون حال وجود علة وجوده أو یکون عند عدم علة وجوده.

 6 لکن التالی بشقیه محال. أما الشق الأول فلوجهین. الوجه الأول أنه:

 7 لو کان تأثیر ذلک الشیء فی عدم الممکن عند وجود علة وجوده، للزم أن یکون الممکن موجودا بالنظر علة الوجود و معدوما بالنظر إلی علة العدم.

 8 لکن التالی محال لأنه اجتماع النقیضین. الوجه الثانی أنه:

 9 لو کان تأثیر ذلک الشیء فی عدم الممکن عند وجود علة الوجود، للزم الترجیح بلا مرجح لأن کلتا العلتین تامة. فتأثیر کل منها من دون الآخر ترجیح بلا مرجح.

 10 لکن التالی محال. و أما الشق الثانی فلأنه:

 11 لو کان تأثیر ذلک الشیء فی عدم الممکن عند عدم علة الوجود، لکان المقتضی لعدم الممکن هو عدم علته لا غیر.

 12 لکن التالی باطل لأنه خلف فی کون العلة ذلک الشیء الموجود. و أما القسم الثالث فلأنه:

 13 ما عدا العلة لا یحتاج إلیه الممکن.

 14 و ما لا یحتاج إلیه الشیء فی وجوده، لا یلزم من عدمه عدم الشیء بالضرورة.

 إذن: یستند عدم الممکن إلی عدم علته.

 (به نظر ما دو استدلال قبلی درست بود اما این درست نیست.)

 اشکالات استاد فیاضی به این دلیل

 و فیه

 أولا: أن المقدمة الأولی ممنوعة إلا فی الفاعل بالطبع. و ذلک لأن الفاعل المختار متمکن من کل من الفعل و الترک. فکما أن الفعل مستند إلیه، کذلک الترک مستند إلیه.

 (فاعل مختار اختیار دارد. اختیار یعنی «تمکن الفاعل من الفعل و الترک» یعنی فاعل بتواند انجام دهد و بتواند ترک کند. یعنی هم فعل مستند به فاعل است هم ترک. اما در فاعل بالطبع که متمکن از فعل و ترک نیست، در همین شقوق منحصر است. اما در فاعل مختار یک شق دیگر هم دارد که عدم معلول مستند به وجود علت باشد. در نظر ما فاعل مختار علت تامة هست اما ممکن است فعل را ایجاد کند و یا ایجاد نکند. در نظر ما ضرورت وجود معلول هنگام وجود علت تامة فقط مخصوص فاعل غیر مختار است اما در فاعل مختار ضرورت علی جایی ندارد. اراده اختیاری است و آنهایی که می گویند اختیار ارادی نیست اشتباه کرده اند. اختیار صفتی ذاتی است برای فاعل مختار. اما ارادة فعل نفس است. بحث ما در خود ارادة است. اراده فعل نفس است و خودش اختیاری است و نبود اراده مستند به خود فاعل است نه نبود فاعل مختار.

 فاعل بالقسر به فاعل بالطبع بر می گردد. یعنی خود طبیعت در شرایط قسری به نحوی عمل می کند که به طبعی بر می گردد.)

 و ثانیا: قد تبین فی محله أن الترجیح بلا مرجح یطلق فی موارد بعضها محال و بعضها لیس بمحال.

 (البته این اشکال فقط یک وجه را رد می کند و به کل استدلال از جهت این وجه صدمه ای نمی زند چون وجه دیگرش درست است)