درس خارج اصول احمد فرخ‌فال

موضوع: ادامة بررسی نظر مرحوم آخوند در خصوص طلب و اراده

مرحوم آخوند فرمودند : مفاد ماده و لفظ امر ، طلب است و طلب همان اراده است . طلب انشائی همان ارادة انشائی است و در اشکالی که به ایشان شد : « اگر طلب همان اراده است ، دچار جبر خواهید شد » فرمود : قبل از این‌که ارادة باریتعالی محقق شود مقدماتی که در دست مکلّف است به ارادة او انجام می‌شود ، درست است که خدا اراده کرده اما آن‌چه را که عبد انجام می‌دهد به ارادة خود اوست .

مستشکل ایراد دیگری کرد و گفت : درست است که مقدّمات در دست عبد است اما با ارادة خداوند انجام می‌شود ؛ « إذا اَرَادَ الله شَیئاً أن یَقولَ له کُن فَیکون » .

مرحوم آخوند فرمود : این‌که عبد مجبور می‌شود شقاوت یا عبادت کند برگشت آن به شقاوت و سعادتِ ذاتی اوست که از زمان قرار گرفتن در بطن مادر این سعادت و شقاوت را کسب کرده است و لو با لقمة پدر و مادر .

اشکالی که ما به مرحوم آخوند خراسانی داریم این است که :

این فرد شقی یا سعید وقتی که در بطن مادر قرار دارد اصلاً مکلّف نیست تا یَصدِقُ علیهِ الشّقاوة وَ السَّعادة ؛ و ایشان اصلاً روایت را درست مطرح نکرده‌اند . اجازه می‌خواهم روایت را از کتاب شریف بحار همراه با بیان امام کاظم (علیه‌السّلام) عرض کنم:

مُحَمَّدُ بْنُ أَحْمَدَ الْعَلَوِيُّ عَنِ ابْنِ قُتَيْبَةَ عَنِ الْفَضْلِ عَنِ ابْنِ أَبِي عُمَيْرٍ قَالَ: سَأَلْتُ أَبَا الْحَسَنِ مُوسَى بْنَ جَعْفَرٍ ع عَنْ مَعْنَى قَوْلِ رَسُولِ اللَّهِ ص الشَّقِيُّ مَنْ شَقِيَ فِي بَطْنِ أُمِّهِ وَ السَّعِيدُ مَنْ سَعِدَ فِي بَطْنِ أُمِّهِ فَقَالَ الشَّقِيُّ مَنْ عَلِمَ اللَّهُ‌[1] وَ هُوَ فِي بَطْنِ أُمِّهِ أَنَّهُ سَيَعْمَلُ أَعْمَالَ الْأَشْقِيَاءِ وَ السَّعِيدُ مَنْ عَلِمَ اللَّهُ وَ هُوَ فِي بَطْنِ أُمِّهِ أَنَّهُ سَيَعْمَلُ أَعْمَالَ السُّعَدَاءِ قُلْتُ لَهُ فَمَا مَعْنَى قَوْلِهِ ص اعْمَلُوا فَكُلٌّ مُيَسَّرٌ لِمَا خُلِقَ لَهُ فَقَالَ إِنَّ اللَّهَ عَزَّ وَجَلَّ خَلَقَ الْجِنَّ وَ الْإِنْسَ لِيَعْبُدُوهُ وَ لَمْ يَخْلُقْهُمْ لِيَعْصُوهُ وَ ذَلِكَ قَوْلُهُ عَزَّ وَ جَلَ‌ وَ ما خَلَقْتُ الْجِنَّ وَ الْإِنْسَ إِلَّا لِيَعْبُدُونِ‌ فَيَسَّرَ كُلًّا لِمَا خَلَقَ لَهُ فَالْوَيْلُ لِمَنِ اسْتَحَبَّ الْعَمَى عَلَى الْهُدَى.[2]

ابن أبی عمیر از اصحاب اجماع ( مِمَّن لایَروَونَ إلا عَن ثِقَات ) می‌گوید : از امام کاظم (علیه‌السّلام) راجع به این قول نبی مکرم اسلام سئوال کردم که حضرت فرمود : شقی در این عالم کسی است که از شکم مادر شقاوت می‌کرد و سعادتمند کسی است که از شکم مادر شقاوت می‌کرد.

عرضه داشتم یابن رسول الله این کلام یعنی چه؟ حضرت فرمود : خداوند تبارک و تعالی بر اساس احاطه‌ای که بر بندگان خود دارد می‌داند که این جنین که در بطن مادر خود قرار دارد ، شقاوت خواهد نمود یا به راه سعادت خواهد رفت .

لذا این‌که مرحوم آخوند می‌فرماید این شقاوت و سعادت ، ذاتیِ این انسان است کاملاً خلاف این روایت است . کجا روایت می‌فرماید سعادت و شقاوت ذاتی آن بچّه و جنین درون بطن مادر است؟!

بنابراین با حفظ احترام و شأن و مقام مرحوم آخوند خرسانی (ره) اما ایشان در اینجا دچار اشتباه شده‌اند و بیان ایشان درست نیست ؛ سعادت و شقاوت افراد ذاتی نیست و جبری هم وجود نخواهد داشت بلکه : لاجبرَ و لاتَفویض بَل أمرٌ بینَ الأمرَین .

این کودکی هم که انساب او زمینه‌اش را خراب کرده‌اند انبیاء الهی برای همین آمده‌اند که این زمینه را درست کنند کما این‌که بسیاری از انسان‌ها زمینه‌شان خراب بود اما با سفارش و هدایت انبیاء به راه آمدند ، چه در زمان پیامبر خاتم و چه در زمان انبیاء گذشته و تاریخ سرشار از چنین مصادیقی است که مؤید حرف ماست .

لذا کسی که بتواند در آن زمین سنگلاخ پدر و مادر ، راه هدایت و رنج رسیدن به سعادت را به دوش بکشد ، قطعاً فضیلتی مضاعف از سوی پروردگار باریتعالی نسبت به دیگران به او داده خواهد شد .