درس خارج فقه احمد فرخ‌فال

موضوع: ولاية الفقيه/حدود ولاية الفقيه /تعامل با مردم و عوامل

خلاصه جلسه گذشته :

بحث ما در تعاملات حاکمیت اسلامی و ولایت به اینجا رسید که امیرالمومنین علی علیه اسلام به مالک اشتر که حاکمیت مصر را طی نامه 53 ابلاغ فرمودند تعاملات حاکم اسلامی با مردم و با عوامل بیان می کنند ، این جامع ترین حکمی است که از سوی معصوم برای حاکمیت اسلامی منصوب از سمت خود تبیین شده است ، در فرازی که حضرت در ارتباط با شناخت اقشارگوناگون جامعه و نحوه تعامل با آنها به مالک سفارشاتی دارند حضرت می فرماید ؛

وَ اعْلَمْ أَنَّ الرَّعِيَّةَ طَبَقَاتٌ لَا يَصْلُحُ بَعْضُهَا إِلَّا بِبَعْضٍ وَ لَا غِنَى بِبَعْضِهَا عَنْ بَعْضٍ [1]

توضیح استاد : حضرت می فرمایند مالک اینک که برای حاکمیت مصر می روی بدان که جامعه و رعیت تو طبقات و گروه های مختلف اند و اصلاح هر گروه بریده از گروه های دیگر و اصلاح گروه های دیگر ممکن نیست ، هر گروهی را و هر طبقه ای را از این مردم بخواهی امورشان اصلاح شود باید گروه های دیگر را هم امورشان را اصلاح کنی و نمی توانی یک گروه را انتخاب کنی و به آنها برسی و بقیه گروه ها را رها کنی و بگویی من اصلاح کردم اگر گروهی و صنفی از اصناف جامعه را رسیدی کنی و بقیه را رها کنی همین رهایی بقیه موجب افساد اصلاح همین گروهی که تو احتمام کردی خواهد شد ، این موضوع الان در جامعه ما خیلی مهم است ، گروه فقرای جامعه را اگر امورشان را اصلاح نکنی و فقط به گروه مرفحین برسی بسیاری از فسادهای جامعه از همین جا نشأت می گیرد . گاهی فقر موجب کفر می شود این سرقت های کوچک و بزرگ که اتفاق می افتد چرا یکی از شرایط قطع دست دزد این است که او مبتلای به فقر نباشد و راه درآمد برای او مقدور باشد ، طبقات جامعه را حاکمیت اسلامی نمی شود یک یا دو گروه را به آنها برسد و بقیه را رها کند باید برنامه ریزی جامع و برای همه باشد ، نمی توانی بی نیاز کنی بعضی گروه ها را بدون اینکه بی نیاز کنی بقیه گروه ها را ، این امکان ندارد و نمی شود فقط به یک گروه رسید و بقیه گروه ها را رها کرد ، و نمی توانی غنا و بی نیازی بعضی را بدون بعضی دیگر تامین کنی .

فَمِنْهَا جُنُودُ اللَّهِ وَ مِنْهَا كُتَّابُ الْعَامَّةِ وَ الْخَاصَّةِ وَ مِنْهَا قُضَاةُ الْعَدْلِ وَ مِنْهَا عُمَّالُ الْإِنْصَافِ وَ الرِّفْقِ[2]

توضیح استاد : از اینجا طبقات جامعه را حضرت شروع می کنند ، یک گروه نیروهای نظامی جامعه هستند به اینها باید برسی و یک عده هم نویسنده هستند چه در قوه قضاییه و چه تالیف شخصی فرقی نمی کند ، قلم به دستان عمومی و خصوصی هم یک گروه هستند ، قاضیان هم یک گروه هستند ، عوامل عدلیه این ها هم یک گروه هستند .

وَ مِنْهَا أَهْلُ الْجِزْيَةِ وَ الْخَرَاجِ مِنْ أَهْلِ الذِّمَّةِ وَ مُسْلِمَةِ النَّاسِ وَ مِنْهَا التُّجَّارُ وَ أَهْلُ الصِّنَاعَاتِ‌ وَ مِنْهَا الطَّبَقَةُ السُّفْلَى مِنْ ذَوِي [الْحَاجَاتِ‌] الْحَاجَةِ وَ الْمَسْكَنَةِ وَ كُلٌّ قَدْ سَمَّى اللَّهُ لَهُ سَهْمَهُ‌[3]

توضیح استاد : و نمی توانی به کسانی که مالیات از مردم می گیرند منظور اداره دارایی امروز به اینها نرسی ، کسانی که جزیه و مالیات می دهند به اینها باید برسی ، اهل جزیه یعنی کسانی که خراج می دهند و اهل ذمه هستند و اهل خراج یعنی آنهایی که مالیات می دهند و مسلمان هستند مواظب اینها باید باشی ، یک گروه مردم هم تجار هستند باید حمایت کنی ، تولید گران و قطعه سازان و صنعت گران اینها را باید حاکم اسلامی حمایت کند ، گروه های عمومی مردم و طبقات پایین مردم که نیازمند هستند و از فقرا و مساکین هستند ، خدای عزوجل برای هر کدام از این ها سهمی قرار داده است .

وَ وَضَعَ عَلَى حَدِّهِ [وَ فَرِيضَتِهِ‌] فَرِيضَةً فِي كِتَابِهِ أَوْ سُنَّةِ نَبِيِّهِ ص عَهْداً مِنْهُ عِنْدَنَا مَحْفُوظاً فَالْجُنُودُ بِإِذْنِ اللَّهِ حُصُونُ الرَّعِيَّةِ وَ زَيْنُ الْوُلَاةِ وَ عِزُّ الدِّينِ وَ سُبُلُ الْأَمْنِ وَ لَيْسَ تَقُومُ الرَّعِيَّةُ إِلَّا بِهِمْ[4]

توضیح استاد : برای هر کدام یک وظایفی را در قرآن یا در بیانات پیامبر صلی الله علیه و آله قرار داده است یعنی فقیر و مستمند حق خود را دارد و اهل جزیه و اهل مالیات و قاضی و ... هر کدام سهم خاص خودشان را دارند ، خداوند یک تعهدی برای این گروه ها نزد ما گذاشته ، یعنی ما باید بعنوان حاکم اسلامی حقشان را بدهیم ، نیروهای نظامی به اذن خداوند حصون رعیت و زینت حکومت هستند و عزت و قدرت دین به این نیروهای نظامی است و راه امنیت هستند و مردم روی پای خود نمی توانند بایستند مگر اینکه بوسیله همین جنود و نیروهای نظامی و امنیتی و نباید ضعیف شوند .

ثُمَّ لَا قِوَامَ لِلْجُنُودِ إِلَّا بِمَا يُخْرِجُ اللَّهُ لَهُمْ مِنَ الْخَرَاجِ الَّذِي يَقْوَوْنَ بِهِ عَلَى جِهَادِ عَدُوِّهِمْ وَ يَعْتَمِدُونَ عَلَيْهِ فِيمَا يُصْلِحُهُمْ وَ يَكُونُ مِنْ وَرَاءِ حَاجَتِهِمْ‌[5]

توضیح استاد : قوام جامه و زینت حکومت و قدرت دین و امنیت تمام حکومت اسلامی و مردم و استحکام و قوام مردم همه به این نیروهای نظامی و امنیتی بود و قوام این نیروهای امنیتی و نظامی به این است که آنها را تامین کنی و سهم اینها را درست قرار دهی ، خدا سهم اینها را در خراج و مالیات قرار داده است تا بتوانند محکم در مقابل دشمن بایستند و دفاع کنند از اسلام با قدرت و کارخود را درست انجام دهند و طوری باید خراج بدهی که بتوانند تکیه کنند و در نتیجه در تامین و تهیه ابزار و لباس و وسایلی که نیاز دارند .