درس خارج فقه احمد فرخ‌فال

موضوع: ولاية الفقيه/شروط ولي الفقية /احادیث ولایت

روایتی که در جلسه گذشته با سند قداح روایت را گفتند صحیح است را عرض کردیم و در روایتی دیگر هم گفتیم آمده است اما سند ضعیف است، تلفظ " أَبِي الْبَخْتَرِيِّ " صحیح است و این روایت را تضعیف کرده اند و گفته اند هو الکذاب، و به هر صورت چون روایت رسیده است به أَبِي الْبَخْتَرِيِّ لذا این روایت ضعیف است و قابل استناد نیست اما چون دلالت راویت مثل روایت قَدَّاحِ است و سند صحیح بود میتوانیم مفاد این روایت را موید روایت قَدَّاحِ بدانیم.

عمده روایات را که هم مرحوم امام خمینی (ره) و هم کسانی که قائل به ولایت فقیه هستند، عمده آن روایات رابیان کردیم البته بحث ما ولایت فقیه نبود بحث ما تعاملات حاکمیت اسلامی و ولایت فقیه بود اما بعنوان مقدمه خواستیم بخشی از ادله ولایت فقیه را مطرح کرده باشیم.

روایاتی در اصول کافی جلد یک در کتاب فضل علم مرحوم کلینی (ره) و مرحوم مجلسی (ره) در کتاب بحارالانوار و در کتب دیگری که نوشته شده این روایات آمده، که این روایات دلالت بر ولایت فقیه نمی کند اما می تواند موید باشد بر روایاتی که این ها مباحث ولایت فقیه را مطرح کردند، این روایاتی را که از کتاب فضل علم در ادامه می آوریم به بحث ما مرتبط است ولی چون بعنوان دلیل نمی خواهیم استفاده کنیم بحث سندی نمی کنیم. حدیث 1- مُحَمَّدُ بْنُ الْحَسَنِ وَ عَلِيُّ بْنُ مُحَمَّدٍ عَنْ سَهْلِ بْنِ زِيَادٍ وَ مُحَمَّدُ بْنُ يَحْيَى عَنْ أَحْمَدَ بْنِ مُحَمَّدٍ جَمِيعاً عَنْ جَعْفَرِ بْنِ مُحَمَّدٍ الْأَشْعَرِيِّ عَنْ عَبْدِ اللَّهِ بْنِ مَيْمُونٍ الْقَدَّاحِ وَ عَلِيُّ بْنُ إِبْرَاهِيمَ عَنْ أَبِيهِ عَنْ حَمَّادِ بْنِ عِيسَى عَنِ الْقَدَّاحِ عَنْ أَبِي عَبْدِ اللَّهِ ع قَالَ قَالَ رَسُولُ اللَّهِ ص‌ مَنْ‌ سَلَكَ‌ طَرِيقاً يَطْلُبُ فِيهِ عِلْماً سَلَكَ اللَّهُ بِهِ‌ طَرِيقاً إِلَى الْجَنَّةِ وَ إِنَّ الْمَلَائِكَةَ لَتَضَعُ أَجْنِحَتَهَا لِطَالِبِ الْعِلْمِ رِضًا بِهِ‌ وَ إِنَّهُ يَسْتَغْفِرُ لِطَالِبِ الْعِلْمِ مَنْ فِي السَّمَاءِ وَ مَنْ فِي الْأَرْضِ حَتَّى الْحُوتِ فِي الْبَحْرِ وَ فَضْلُ الْعَالِمِ عَلَى الْعَابِدِ كَفَضْلِ الْقَمَرِ عَلَى سَائِرِ النُّجُومِ لَيْلَةَ الْبَدْرِ وَ إِنَّ الْعُلَمَاءَ وَرَثَةُ الْأَنْبِيَاءِ إِنَّ الْأَنْبِيَاءَ لَمْ يُوَرِّثُوا دِينَاراً وَ لَا دِرْهَماً وَ لَكِنْ وَرَّثُوا الْعِلْمَ فَمَنْ أَخَذَ مِنْهُ أَخَذَ بِحَظٍّ وَافِرٍ.[1] در این حدیث بخش " إِنَّ الْعُلَمَاءَ وَرَثَةُ الْأَنْبِيَاءِ " می تواند دلیل خوبی باشد ولی مطالب دیگر در این روایت جنبه اشاره ای به محوریت ولایت فقیه دارد.

روایت بعدی این باب: الكافي (ط - الإسلامية)؛ جلد‌1؛ صفحه 35 حدیث 2- مُحَمَّدُ بْنُ يَحْيَى عَنْ أَحْمَدَ بْنِ مُحَمَّدٍ عَنِ الْحَسَنِ بْنِ مَحْبُوبٍ عَنْ جَمِيلِ بْنِ صَالِحٍ عَنْ مُحَمَّدِ بْنِ مُسْلِمٍ عَنْ أَبِي جَعْفَرٍ ع قَالَ: إِنَّ الَّذِي يُعَلِّمُ الْعِلْمَ مِنْكُمْ لَهُ أَجْرٌ مِثْلُ أَجْرِ الْمُتَعَلِّمِ وَ لَهُ الْفَضْلُ عَلَيْهِ فَتَعَلَّمُوا الْعِلْمَ مِنْ حَمَلَةِ الْعِلْمِ وَ عَلِّمُوهُ إِخْوَانَكُمْ كَمَا عَلَّمَكُمُوهُ الْعُلَمَاءُ[2] . این روایت اهمیت جایگاه عالم را بیان می کند و این جایگاه حکایت می کند که عالم فقیه یک جایگاه محوری در حاکمیت اسلامی می تواند داشته باشد اما نمی تواند دلیل باشد. كافي (ط - دار الحديث)؛ ج‌1؛ ص 35

65/ 5. الْحُسَيْنُ بْنُ مُحَمَّدٍ، عَنْ عَلِيِّ بْنِ مُحَمَّدِ بْنِ سَعْدٍ رَفَعَهُ، عَنْ أَبِي حَمْزَةَ: عَنْ عَلِيِّ بْنِ الْحُسَيْنِ عَلَيْهِمَا السَّلَامُ، قَالَ: «لَوْ يَعْلَمُ‌ النَّاسُ‌ مَا فِي طَلَبِ الْعِلْمِ، لَطَلَبُوهُ وَ لَوْ بِسَفْكِ الْمُهَجِ‌، وَ خَوْضِ اللُّجَجِ‌، إِنَّ اللَّهَ- تَبَارَكَ وَ تَعَالى‌- أَوْحى‌ إِلى‌ دَانِيَالَ: أَنَّ أَمْقَتَ عَبِيدِي إِلَيَّ الْجَاهِلُ الْمُسْتَخِفُّ بِحَقِّ أَهْلِ الْعِلْمِ، التَّارِكُ لِلِاقْتِدَاءِ بِهِمْ؛ وَ أَنَّ أَحَبَّ عَبِيدِي‌ إِلَيَّ التَّقِيُّ الطَّالِبُ لِلثَّوَابِ الْجَزِيلِ، اللَّازِمُ لِلْعُلَمَاءِ، التَّابِعُ لِلْحُلَمَاءِ،[3] الْقَابِلُ این روایت حکایت می کند جایگاه عالم در نظام اسلامی مثل لئلئوی که در عماق دریاست و اگر مردم بدانند که نقش عالم در سلاح و فلاح و در استحکام نظام و حاکمیت اسلام چقدر موثر است و دسترسی پیدا می کنند به عالم و از عالم بهره می برند، اینها نمی تواند دلیل مستقلی برای ولایت فقیه باشد اما جایگاه مهم عالم و فقیه را بیان می کند، در روایت بعدی از امیرالمومنین در باب صفت العلماء: الكافي (ط - الإسلامية)؛ جلد‌1؛ صفحه 36 حدیث 3: عِدَّةٌ مِنْ أَصْحَابِنَا عَنْ أَحْمَدَ بْنِ مُحَمَّدٍ الْبَرْقِيِّ عَنْ إِسْمَاعِيلَ بْنِ مِهْرَانَ عَنْ أَبِي سَعِيدٍ الْقَمَّاطِ عَنِ الْحَلَبِيِّ عَنْ أَبِي عَبْدِ اللَّهِ ع قَالَ قَالَ أَمِيرُ الْمُؤْمِنِينَ ع‌ أَ لَا أُخْبِرُكُمْ بِالْفَقِيهِ حَقِّ الْفَقِيهِ مَنْ لَمْ يُقَنِّطِ النَّاسَ مِنْ رَحْمَةِ اللَّهِ وَ لَمْ يُؤْمِنْهُمْ مِنْ‌ عَذَابِ‌ اللَّهِ‌ وَ لَمْ يُرَخِّصْ لَهُمْ فِي مَعَاصِي اللَّهِ وَ لَمْ يَتْرُكِ الْقُرْآنَ رَغْبَةً عَنْهُ إِلَى غَيْرِهِ أَلَا لَا خَيْرَ فِي عِلْمٍ لَيْسَ فِيهِ تَفَهُّمٌ أَلَا لَا خَيْرَ فِي قِرَاءَةٍ لَيْسَ فِيهَا تَدَبُّرٌ أَلَا لَا خَيْرَ فِي عِبَادَةٍ لَيْسَ فِيهَا تَفَكُّرٌ وَ فِي رِوَايَةٍ أُخْرَى أَلَا لَا خَيْرَ فِي عِلْمٍ لَيْسَ فِيهِ تَفَهُّمٌ أَلَا لَا خَيْرَ فِي قِرَاءَةٍ لَيْسَ فِيهَا تَدَبُّرٌ أَلَا لَا خَيْرَ فِي عِبَادَةٍ لَا فِقْهَ فِيهَا أَلَا لَا خَيْرَ فِي نُسُكٍ لَا وَرَعَ فِيهِ[4] ، در این روایت بحث ما سندی نمی باشد، در این حدیث صفات علماء بیان شده و این نشان دهنده تاثیر این علما بر جامعه می باشد و نقش محوری آنان بر جامعه و مردم می باشد. در همین بحث و در همین باب حدیث شماره دو هم بحث علماء را مطرح کرده و نقش آنها در جامعه را ذکر کرده است: الكافي (ط - الإسلامية)؛ جلد‌1؛ صفحه 36 حدیث 2 عَلِيُّ بْنُ إِبْرَاهِيمَ عَنْ مُحَمَّدِ بْنِ عِيسَى عَنْ يُونُسَ عَنْ حَمَّادِ بْنِ عُثْمَانَ عَنِ الْحَارِثِ بْنِ الْمُغِيرَةِ النَّصْرِيِّ عَنْ أَبِي عَبْدِ اللَّهِ ع‌ فِي قَوْلِ اللَّهِ عَزَّ وَ جَلَّ- إِنَّما يَخْشَى اللَّهَ مِنْ عِبادِهِ الْعُلَماءُ قَالَ يَعْنِي بِالْعُلَمَاءِ مَنْ صَدَّقَ فِعْلُهُ قَوْلَهُ وَ مَنْ لَمْ يُصَدِّقْ فِعْلُهُ قَوْلَهُ فَلَيْسَ بِعَالِمٍ.[5] در یکی از ابواب دیگر از این کتاب اصول باب فقد العلماء را دارد الكافي (ط - الإسلامية)؛ جلد ‌1؛ صفحه 38 حدیث 1: عِدَّةٌ مِنْ أَصْحَابِنَا عَنْ أَحْمَدَ بْنِ مُحَمَّدِ بْنِ خَالِدٍ عَنْ عُثْمَانَ بْنِ عِيسَى عَنْ أَبِي أَيُّوبَ الْخَزَّازِ عَنْ سُلَيْمَانَ بْنِ خَالِدٍ عَنْ أَبِي عَبْدِ اللَّهِ ع قَالَ: مَا مِنْ أَحَدٍ يَمُوتُ مِنَ الْمُؤْمِنِينَ أَحَبَّ إِلَى إِبْلِيسَ مِنْ مَوْتِ فَقِيهٍ[6] . در این حدیث و روایت نقش عالم و جایگاه محوری او بر مردم و نظام را بیان می کند، این روایت دلیل نمی باشد اما جایگاه ولایت را تذکر می دهد. در روایت بعدی الكافي (ط - الإسلامية)؛ جلد‌1؛ صفحه 38 حدیث 2: عَلِيُّ بْنُ إِبْرَاهِيمَ عَنْ أَبِيهِ عَنِ ابْنِ أَبِي عُمَيْرٍ عَنْ بَعْضِ أَصْحَابِهِ عَنْ أَبِي عَبْدِ اللَّهِ ع قَالَ: إِذَا مَاتَ الْمُؤْمِنُ الْفَقِيهُ ثُلِمَ فِي الْإِسْلَامِ ثُلْمَةٌ لَا يَسُدُّهَا شَيْ‌ءٌ.[7] این روایت از نظر استاد روایت صحیح است چون همه روایان توثیق خاص دارند و قبلا هم گفتیم که " ابْنِ أَبِي عُمَيْرٍ " وقتی راویان بعد را ذکر نکرده و مرسل روایت را ذکر کرد روایت قطعا صحیح است و اگر روایان را ذکر کرد یعنی راویان توثیق خاص ندارند تا شما خودت روایت را بررسی کنید و تایید و یا تضعیف کنید. لذا این روایت صحیح است.

نتیجه : بنابراین روایاتی را که مرحوم کلینی در این باب نقل می کند روایات مهمی است، در ادامه دو حدیث قبل روایت سوم را ببینید: الكافي (ط - الإسلامية)؛ جلد ‌1؛ صفحه 38 حدیث 3- مُحَمَّدُ بْنُ يَحْيَى عَنْ أَحْمَدَ بْنِ مُحَمَّدٍ عَنِ ابْنِ مَحْبُوبٍ عَنْ عَلِيِّ بْنِ أَبِي حَمْزَةَ قَالَ سَمِعْتُ أَبَا الْحَسَنِ مُوسَى بْنَ جَعْفَرٍ ع يَقُولُ‌ إِذَا مَاتَ الْمُؤْمِنُ بَكَتْ عَلَيْهِ الْمَلَائِكَةُ وَ بِقَاعُ الْأَرْضِ‌ الَّتِي كَانَ يَعْبُدُ اللَّهَ عَلَيْهَا وَ أَبْوَابُ السَّمَاءِ الَّتِي كَانَ يُصْعَدُ فِيهَا بِأَعْمَالِهِ وَ ثُلِمَ فِي الْإِسْلَامِ ثُلْمَةٌ لَا يَسُدُّهَا شَيْ‌ءٌ لِأَنَّ الْمُؤْمِنِينَ الْفُقَهَاءَ حُصُونُ الْإِسْلَامِ كَحِصْنِ سُورِ الْمَدِينَةِ لَهَا. منظور از " إِذَا مَاتَ الْمُؤْمِنُ " همان ذیل روایت است که بیان شده " الْمُؤْمِنِينَ الْفُقَهَاءَ ".[8] این روایات شاید دلیل برای ولایت نباشد ولی مشعر بر جایگاه عظیم و رفیع یک فقیه است در یک جامعه و در یک حاکمیت اسلامی است