درس خارج فقه احمد فرخ‌فال

موضوع: تعاملات بشری/مبحث امربه معروف و نهی از منکر/

نظر مشهور علما در مورد شرط چهارم و بررسی بعضی از ادله شرط چهارم .

استاد : مرحوم امام (ره) چهارمین شرط برای وجوب امربه معروف و نهی از منکر را در ذیل 24 مسئله بیان کردند که در جلسات قبل آن‌ها را مطرح و مرور کردیم .

اما نظر فقها در مورد شرط چهارم را مرحوم صاحب جواهر این‌گونه بیان می‌کند :

الرَّابِع : أن لایَکونَ فِي الإنکَارِ مَفسَدَةٌ . فَلَو عَلِمَ أو ظَنَّ تَوَجُّهَ الضَّرَرِ إلَیه أو إلي مَالِه أو إلي عِرضِه أو إلي اَحَدٍ مِنَ المُسلِمین مِنَ الحَال أوِ المعَال سُقِطَ الوُجوب بِلاخِلافٍ اَجِدُهُ فیه کَمَااعتَرَفَ بِهِ بَعضُهُم لِنَفيِ الضَّرَرِ[1] ...

استاد :همان‌گونه که مشاهده می‌فرمائید قاعدة لاضرر یکی از ادله‌ای است که فقها به آن استناد نموده‌اند . دلیل دیگر سهولة الملّة و سِمَاحَتِها است ، یعنی این‌که می‌فرماید امربه معروف و نهی از منکر برای وقتی است که به مال و جان مومنین ضرری وارد نشود این ناشی از آن است که دین مبین اسلام دید سمحه ( راحت بودن ، آسان گیری بر مومنین ) به مسائل دارد ( إرَادَةِ الیُسر دونَ العُسر ). بنابراین مرحوم صاحب جواهر می‌فرماید : بین علما در این‌که نباید ضرری متوجه فرد باشد ، عدمُ الخلاف است .

اما 24 مسئله‌ای که مرحوم امام در ذیل شرط چهارم بیان فرمودند بنابراین ادله بوده است:

21153- 2-[2] وَ عَنْ عَلِيٍّ ( بن ابراهیم قمی )عَنْ أَبِيهِ عَنِ ابْنِ أَبِي عُمَيْرٍ عَنْ يَحْيَى الطَّوِيلِ صَاحِبِ الْمُقْرِي‌[3] قَالَ: قَالَ أَبُو عَبْدِ اللَّهِ (علیه السّلام)‌ إِنَّمَا يُؤْمَرُ بِالْمَعْرُوفِ وَ يُنْهَى عَنِ الْمُنْكَرِ مُؤْمِنٌ فَيَتَّعِظُ أَوْ جَاهِلٌ فَيَتَعَلَّمُ فَأَمَّا صَاحِبُ سَوْطٍ أَوْ سَيْفٍ فَلَا. [4]

استاد : سند این روایت را در همان ابتدای بحث امر به معروف و نهی از منکر مورد بررسی قرار دادیم در ذیل این مطلب که امربه معروف و نهی از منکر مطلقا واجب است یا مشروط .

همان‌طور که می‌بینید در روایت امام صادق می‌فرمایند که صاحب شلاق یا شمشیر لازم نیست امر به معروف و نهی از منکر شود ، این خود دلیل مناسبی برای این است که در صورت وجود ضرر جانی ، وجوب امربه معروف یا نهی از منکر برداشت می‌شود .

21154- 3-[5] وَ عَنْهُ عَنْ أَبِيهِ عَنِ ابْنِ أَبِي عُمَيْرٍ عَنْ مُفَضَّلِ بْنِ يَزِيدعَنْ أَبِي عَبْدِ اللَّهِ (علیه‌السّلام) قَالَ: قَالَ لِي‌ يَا مُفَضَّلُ مَنْ تَعَرَّضَ لِسُلْطَانٍ جَائِرٍ فَأَصَابَتْهُ بَلِيَّةٌ لَمْ يُؤْجَرْ عَلَيْهَا وَ لَمْ يُرْزَقِ الصَّبْرَ عَلَيْهَا [6]

استاد : ما با این روایت دو بحث داریم ، بحث اول این‌که ، روایت حاکی از آن است که اگر سلطان جائر را امربه معروف یا نهی از منکر کنید جان شما در امان نخواهد بود پس امر لازم نیست . بحث دیگر این است که مرحوم امام(ره) فرمودند : علمای باید حرف بزنند . در جواب باید گفت : حرف مرحوم امام دلیل خاص دارد که علما حسابشان با عموم مومنین فرق می‌کند.

نکته‌ای را که باید عرض کنیم این است که : در پاسخ به مستشکل باید بگوئیم وقتی روایات در این بحث متعدد شد دیگر نیاز به بررسی سند نخواهد بود.(مقرر : منظور این است که : در این موضوع کثرت روایات به قدری است که نیازی به بررسی یک به یک اسانید نبوده و دردی دوا نخواهد کرد و توجه به مدالیل و مفاهیم روایات در این‌جا کافی است ) .

21157- 6-[7] وَ عَنْهُمْ عَنْ أَحْمَدَ بْنِ مُحَمَّدِ بْنِ خَالِدٍ عَنْ بَعْضِ أَصْحَابِنَا عَنْ بِشْرِ بْنِ عَبْدِ اللَّهِ عَنْ أَبِي عِصْمَةَ قَاضِي مَرْوَ[8] عَنْ أَبِي‌جَعْفَرٍ(علیه‌السّلام) قَالَ: يَكُونُ فِي آخِرِ الزَّمَانِ قَوْمٌ يَنْبُعُ فِيهِمْ قَوْمٌ مُرَاءُونَ يَنْفِرُونَ‌[9] وَ يَنْسُكُونَ حُدَثَاءَ سُفَهَاءَ لَا يُوجِبُونَ أَمْراً بِمَعْرُوفٍ وَ لَا نَهْياً عَنْ مُنْكَرٍ إِلَّا إِذَا أَمِنُوا الضَّرَرَ يَطْلُبُونَ لِأَنْفُسِهِمُ الرُّخَصَ وَ الْمَعَاذِيرَ إِلَى أَنْ قَالَ هُنَالِكَ يَتِمُّ غَضَبُ اللَّهِ عَلَيْهِمْ فَيَعُمُّهُمْ بِعِقَابِهِ.[10]

استاد : هرچند این روایت مرسله است اما برای ما ایجاد اشکال نمی‌کند زیرا در این‌جا روایات متواتر است ولو تواتر معنوی باشد .

این روایت به قدری دارای مضامین فاخر و عالیه‌است و دلالت آن شیوا وسلیس می‌باشد که مرسله بودن آن به هیچ وجه تأثیری بر محتوای آن نخواهد داشت . معصوم(علیه‌السّلام) فرمودند : که در آخرالزمان قومی می‌آیند که راحت طلب هستند ، سفیهانه حرف می‌زنند ، امربه معروف نمی‌کنند و حکم الله را بیان نمی‌کنند ، نهی از منکر نمی‌کنند و دنبال راحت طلبی هستند .

21159- 8- [11] وَ بِأَسَانِيدِهِ الْآتِيَةِ عَنِ الْفَضْلِ بْنِ شَاذَانَ‌[12] عَنِ الرِّضَا (علیه‌السّلام) أَنَّهُ كَتَبَ إِلَى الْمَأْمُونِ مَحْضُ الْإِسْلَامِ شَهَادَةُ أَنْ لَا إِلَهَ إِلَّا اللَّهُ إِلَى أَنْ قَالَ وَ الْأَمْرُ بِالْمَعْرُوفِ وَ النَّهْيُ عَنِ الْمُنْكَرِ وَاجِبَانِ إِذَا أَمْكَنَ وَ لَمْ يَكُنْ خِيفَةٌ عَلَى النَّفْسِ. [13]

استاد : این روایت هم از روایات مطلق است ، یعنی از روایاتی است که مطلقا شرط چهارم را تأیید می‌کند .

21160- 9-[14] الْحَسَنُ بْنُ عَلِيِّ بْنِ شُعْبَةَ فِي تُحَفِ الْعُقُولِ عَنِ الْحُسَيْنِ ع قَالَ وَ يُرْوَى عَنْ عَلِيٍّ ع‌ اعْتَبِرُوا أَيُّهَا النَّاسُ بِمَا وَعَظَ اللَّهُ بِهِ أَوْلِيَاءَهُ مِنْ سُوءِ ثَنَائِهِ عَلَى الْأَحْبَارِ إِذْ يَقُولُ‌ ﴿لَوْ لا يَنْهاهُمُ الرَّبَّانِيُّونَ وَ الْأَحْبارُ عَنْ قَوْلِهِمُ الْإِثْمَ﴾‌[15] - وَ قَالَ‌ ﴿لُعِنَ الَّذِينَ كَفَرُوا مِنْ بَنِي إِسْرائِيلَ...﴾[16] ‌- إِلَى قَوْلِهِ﴿...‌ لَبِئْسَ ما كانُوا يَفْعَلُونَ﴾‌[17] - وَ إِنَّمَا عَابَ اللَّهُ ذَلِكَ عَلَيْهِمْ لِأَنَّهُمْ كَانُوا يَرَوْنَ مِنَ الظَّلَمَةِ الْمُنْكَرَ وَ الْفَسَادَ فَلَا يَنْهَوْنَهُمْ عَنْ ذَلِكَ رَغْبَةً فِيمَا كَانُوا يَنَالُونَ مِنْهُمْ وَ رَهْبَةً مِمَّا يَحْذَرُونَ وَ اللَّهُ يَقُولُ﴿‌ فَلا تَخْشَوُا النَّاسَ وَ اخْشَوْنِ﴾‌ [18] - وَ قَالَ‌ ﴿الْمُؤْمِنُونَ وَ الْمُؤْمِناتُ بَعْضُهُمْ أَوْلِياءُ بَعْضٍ يَأْمُرُونَ بِالْمَعْرُوفِ وَ يَنْهَوْنَ عَنِ الْمُنْكَرِ﴾[19] - فَبَدَأَ اللَّهُ بِالْأَمْرِ بِالْمَعْرُوفِ وَ النَّهْيِ عَنِ الْمُنْكَرِ فَرِيضَةً مِنْهُ لِعِلْمِهِ بِأَنَّهَا إِذَا أُدِّيَتْ وَ أُقِيمَتِ اسْتَقَامَتِ الْفَرَائِضُ كُلُّهَا هَيِّنُهَا وَ صَعْبُهَا وَ ذَلِكَ أَنَّ الْأَمْرَ بِالْمَعْرُوفِ وَ النَّهْيَ عَنِ الْمُنْكَرِ دُعَاءٌ إِلَى الْإِسْلَامِ مَعَ رَدِّ الْمَظَالِمِ وَ مُخَالَفَةِ الظَّالِمِ وَ قِسْمَةِ الْفَيْ‌ءِ وَ الْغَنَائِمِ وَ أَخْذِ الصَّدَقَاتِ مِنْ مَوَاضِعِهَا وَ وَضْعِهَا فِي حَقِّهَا. [20]

استاد : امیرالمؤمنین (علیه‌السّلام) در این روایت به مردم هشدار می‌دهند که کسانی که در ادیان و مکاتب دیگر (رهبان) پا روی حق و تکالیف گذاشتند آنان را مورد مدح و منقبت قرار ندهید . این روایت از روایاتی است که هم استدلال امیرالمؤمنین (علیه‌السّلام) است و هم در آن تمسک فراوان به آیات قرآن کریم صورت گرفته است .