درس خارج فقه احمد فرخ‌فال

موضوع: تعاملات بشری/مبحث امربه معروف و نهی از منکر/

بررسی روایات مرتبط با شرط سوم امر به معروف و نهی از منکر

استاد : عرض کردیم که مُصرّ یعنی کسی که در حال و آینده مرتکب منکر می‌شود و شامل مَن قَضَي عَنهُ الإصرَار نمی‌شود و واقعاً نمی‌توان بر او اطلاق مُصرّ نمود .

آیا بایستی نسبت به اصرار علم داشته باشیم ؟ عرض کردیم که کلام مرحوم امام (ره) کلام متینی است و به اطمینان هم معامله علم نموده و حکم علم را در مورد اطمینان نیز جاری نموده است. لذا عرض کردیم اصرار در آن‌جایی است که علم یا اطمینان وجود داشته باشد .

نظر فقها را هم بیان کردیم و عرض کردیم : فقها متفق القولند که وجوب امر به معروف یا نهی از منکر زمانی ساقط می‌شود که علم یا اطمینان به اصرار بر استمرار ارتکاب منکر باشد .

مواردی هم که در امر به معروف و نهی از منکر موجب حرمت آن می‌شود در ذیل بیان نظرات مرحوم امام بیان کردیم و نظر ما در این زمینه همان نظر مرحوم امام است .

نکتة دیگر این است که در صورتی که عاصی در حین ارتکاب منکر دیده شود ، متلبِّس به منکر است و لذا در وجوب امر به معروف یا نهی از منکر او بحثی نیست البته با در نظر گرفتن و رعایت دیگر شرایطی که برای امر به معروف و نهی از منکر ذکر شده است . اما اگر بعد از ارتکاب بود در صورت علم یا اطمینان به اصرار بر استمرار ارتکاب منکر موجوب وجوب امر به معروف و نهی از منکر می‌شود .

اما بررسی روایات :

در مورد روایات چند باب را در وسائل بایستی مورد بررسی قرار دهیم که یکی از آن‌ها باب اول تا چهارم است که در ابتدای بحث این روایات بررسی کردیم و اثبات کردیم که همان‌گونه که مرحوم امام می‌فرمایند ، علاوه بر وجوب امر به معروف و نهی از منکر ، ضروری دین نیز می‌باشد و منکر آن نیز مع الإلتفات کافر است .

اما باب پنجم و ششم ؛ اهتمام شریعت بر نوع برخورد با عصیان ما را متوجه می‌کند که مع الإصرار واجب است که امر به معروف و نهی از منکر صورت بگیرد .

5- بَابُ وُجُوبِ إِنْكَارِ الْمُنْكَرِ بِالْقَلْبِ عَلَى كُلِّ حَالٍ وَ تَحْرِيمِ الرِّضَا بِهِ وَ وُجُوبِ الرِّضَا بِالْمَعْرُوفِ‌ :

21177- 1- مُحَمَّدُ بْنُ يَعْقُوبَ عَنْ عَلِيِّ بْنِ إِبْرَاهِيمَ عَنْ أَبِيهِ عَنِ ابْنِ أَبِي عُمَيْرٍ عَنْ يَحْيَى الطَّوِيلِ صَاحِبِ الْمُقْرِي‌[1] عَنْ أَبِي عَبْدِ اللَّهِ (علیه‌السّلام) قَالَ: حَسْبُ الْمُؤْمِنِ غَيْراً إِذَا رَأَى مُنْكَراً أَنْ يَعْلَمَ اللَّهُ عَزَّوَجَلَّ مِنْ قَلْبِهِ إِنْكَارَهُ [2] .

وَ رَوَاهُ الشَّيْخُ بِإِسْنَادِهِ عَنْ عَلِيِّ بْنِ إِبْرَاهِيمَ بِالْإِسْنَادِ إِلَّا أَنَّهُ قَالَ حَسْبُ الْمُؤْمِنِ عِزّاً إِذَا رَأَى مُنْكَراً أَنْ يَعْلَمَ اللَّهُ مِنْ نِيَّتِهِ أَنَّهُ لَهُ كَارِهٌ‌ [3] [4]

استاد : این یک شأن و جایگاه مؤمن است ، حق خداست که وقتی انسان مؤمن منکری را می‌بیند قلب او ناراحت شود . اگر دقت بفرمائید در روایت بحث از مواجهه با عصیان است .

21178- 2- مُحَمَّدُ بْنُ الْحَسَنِ بِإِسْنَادِهِ عَنْ مُحَمَّدِ بْنِ الْحَسَنِ الصَّفَّار عَنْ إِبْرَاهِيمَ بْنِ هَاشِمٍ عَنِ النَّوْفَلِيِّ عَنِ السَّكُونِيِّ عَنْ جَعْفَرٍ عَنْ أَبِيهِ عَنْ عَلِيٍّ (علیه‌السّلام) قَالَ: قَالَ رَسُولُ اللَّهِ (صلي‌الله‌علیه‌وآله‌وسلّم)‌ مَنْ شَهِدَ أَمْراً فَكَرِهَهُ كَانَ كَمَنْ غَابَ عَنْهُ وَ مَنْ غَابَ عَنْ أَمْرٍ فَرَضِيَهُ كَانَ كَمَنْ شَهِدَهُ.[5] [6]

21181- 5-[7] وَ فِي الْعِلَلِ وَ التَّوْحِيدِ وَ عُيُونِ الْأَخْبَارِ بِهَذَا الْإِسْنَادِ عَنِ الرِّضَا(علیه‌السّلام) قَالَ: قُلْتُ لَهُ لِأَيِّ عِلَّةٍ أَغْرَقَ اللَّهُ عَزَّوَجَلَّ الدُّنْيَا كُلَّهَا فِي زَمَنِ نُوحٍ (علیه‌السّلام) وَ فِيهِمُ الْأَطْفَالُ وَ مَنْ لَا ذَنْبَ لَهُ فَقَالَ . مَا كَانَ فِيهِمُ الْأَطْفَالُ لِأَنَّ اللَّهَ عَزَّوَجَلَّ أَعْقَمَ أَصْلَابَ قَوْمِ نُوحٍ(علیه‌السّلام) وَ أَرْحَامَ نِسَائِهِمْ أَرْبَعِينَ عَاماً فَانْقَطَعَ نَسْلُهُمْ فَغَرِقُوا وَ لَا طِفْلَ فِيهِمْ ، مَا كَانَ اللَّهُ لِيُهْلِكَ بِعَذَابِهِ مَنْ لَا ذَنْبَ لَهُ وَ أَمَّا الْبَاقُونَ مِنْ قَوْمِ نُوحٍ (علیه‌السّلام) فَأُغْرِقُوا بِتَكْذِيبِهِمْ لِنَبِيِّ اللَّهِ نُوحٍ (علیه‌السّلام) وَ سَائِرُهُمْ أُغْرِقُوا بِرِضَاهُمْ بِتَكْذِيبِ الْمُكَذِّبِينَ وَ مَنْ غَابَ عَنْ أَمْرٍ فَرَضِيَ بِهِ كَانَ كَمَنْ شَاهَدَهُ وَ أَتَاهُ. [8]

استاد : همان‌طور که مشاهده می‌فرمائید آن‌چه که در این روایات مفروغٌ‌عنه است اصرار بر گناه است ، لحن تمام این روایات می‌فهماند که سکوت در مقابل گناهی که نسبت به آن اصرار ورزیده می‌شود ، جایز نیست و نباید سکوت کرد .

21182- 6-[9] وَ فِي الْخِصَالِ عَنْ مُحَمَّدِ بْنِ الْحَسَنِ عَنِ الصَّفَّارِ عَنِ الْعَبَّاسِ بْنِ مَعْرُوفٍ عَنْ مُحَمَّدِ بْنِ سِنَانٍ عَنْ طَلْحَةَ بْنِ زَيْدٍ عَنْ جَعْفَرِ بْن‌ مُحَمَّدٍ عَنْ آبَائِهِ عَنْ عَلِيٍّ (علیهم‌السّلام) قَالَ: الْعَامِلُ بِالظُّلْمِ وَ الرَّاضِي بِهِ وَ الْمُعِينُ عَلَيْهِ شُرَكَاءٌ ثَلَاثَةٌ.[10]

استاد : ببینید می‌فرماید رضایت به ظلم ، یعنی « مَن تَلَبَّسَ » به ظلم و عصیان . و این فرد عاصی کسی است که یا علم به عصیان او و یا علم به اصرار او بر ارتکاب منکر وجود دارد ، در نتیجه این‌جا یکی از مصدایق نهی از منکر است و لذا نمی‌توان گفت در مورد کسی که فعل او منقضی شده و علم به اصرار او وجود ندارد گفت که بایستی نهی از منکر شود .

21188- 12-[11] وَ قَالَ (علیه‌السّلام) الرَّاضِي بِفِعْلِ قَوْمٍ كَالدَّاخِلِ مَعَهُمْ فِيهِ وَ عَلَى كُلِّ دَاخِلٍ فِي بَاطِلٍ إِثْمَانِ إِثْمُ الْعَمَلِ بِهِ وَ إِثْمُ الرِّضَا بِهِ. [12]

21193- 17-[13] وَ عَنْ أَبِي بَصِيرٍ عَنْ أَبِي عَبْدِ اللَّهِ(علیه‌السّلام) فِي قَوْلِ اللَّهِ عَزَّوَجَلَ‌ ﴿أَوْ كَالَّذِي مَرَّ عَلى‌ قَرْيَةٍ وَ هِيَ خاوِيَةٌ عَلى‌ عُرُوشِها﴾ [14] - قَالَ‌[15] إِنَّ اللَّهَ بَعَثَ إِلَى بَنِي إِسْرَائِيلَ نَبِيّاً يُقَالُ لَهُ أَرْمِيَا إِلَى أَنْ قَالَ فَأَوْحَى اللَّهُ إِلَيْهِ أَنْ قُلْ لَهُمْ إِنَّ الْبَيْتَ بَيْتُ الْمَقْدِسِ- وَ الْغَرْسَ بَنُو إِسْرَائِيلَ- عَمِلُوا بِالْمَعَاصِي فَلَأُسَلِّطَنَّ عَلَيْهِمْ فِي بَلَدِهِمْ مَنْ يَسْفِكُ دِمَاءَهُمْ وَ يَأْخُذُ أَمْوَالَهُمْ فَإِنْ بَكَوْا إِلَيَّ لَمْ أَرْحَمْ بُكَاءَهُمْ وَ إِنْ دَعَوْنِي لَمْ أَسْتَجِبْ دُعَاءَهُمْ ثُم‌لَأَخْرِبَنَّهَا مِائَةَ عَامٍ ثُمَّ لَأَعْمُرَنَّهَا فَلَمَّا حَدَّثَهُمُ اجْتَمَعَ الْعُلَمَاءُ فَقَالُوا يَا رَسُولَ اللَّهِ مَا ذَنْبُنَا نَحْنُ وَ لَمْ نَكُنْ نَعْمَلُ بِعَمَلِهِمْ فَعَاوِدْ لَنَا رَبَّكَ إِلَى أَنْ قَالَ ثُمَّ أَوْحَى اللَّهُ قُلْ لَهُمْ لِأَنَّكُمْ رَأَيْتُمُ الْمُنْكَرَ فَلَمْ تُنْكِرُوهُ فَسَلَّطَ اللَّهُ عَلَيْهِمْ بُخْتَ‌نَصَّرَ- فَصَنَعَ بِهِمْ مَا قَدْ بَلَغَكَ الْحَدِيثَ. [16]