درس خارج فقه احمد فرخ‌فال

موضوع: تعاملات بشری/مبحث امربه معروف و نهی از منکر/

آیا منکر ضروری دین و التزام او بر انکار سبب کفر است ، بررسی آیات

در جلسة قبل مجدداً نظر خود را در خصوص انکار ضروری دین بیان کردیم . عده‌ای خواسته‌اند التزام را بگونة دیگری معنا کنند ؛ متن تحریر را ببینید :

وجوبُهما مِن ضروریاتِ الدّین و منکِرُهُ مَعَ الإلتفات بِلَوازِمِهِ وَ الإلتِزامِ بِهِ مِنَ الکافِرین ...

استاد : « منَ الکافرین » خبر « منکره » است . ما التزام را این‌گونه معنا کردیم که منکرِوجوب امربه معروف ( یعنی ضروری دین ) در حالی که به لوازم و آثار انکار خود علم دارد و ملتزم به انکار خود می‌باشد و به وجوب عمداً عمل نمی‌کند ، این فرد از کافران است .

لذا ما التزام را عطف به التفات گرفته‌ایم اما بعضی التزام را عطف به لازم گرفته‌اند که به نظر ما این کار اشتباه است .

نکتة دیگری که باید عرض کنیم این است که منکر باید بالغ باشد ، علم به لوازم و آثار انکار داشته باشد و از روی اختیار و عامداً ترک ضروری کند ، سفیه ، ساهل و مجبور یا مُکره نباشد یا فنی‌تر بگوییم مشمول موارد حدیث رفع القلم نگردد .

این‌جا محل تحقیق و بررسی است که آیا در ادله فقهی ، التزام آمده و وجهی دارد یا خیر ؟ ادله‌ای را که مرحوم امام (ره) در این مورد ارائه نموده‌اند مشاهده بفرمایید :

﴿وَ لْتَكُنْ مِنْكُمْ أُمَّةٌ يَدْعُونَ إِلَى الْخَيْرِ وَ يَأْمُرُونَ بِالْمَعْرُوفِ وَ يَنْهَوْنَ عَنِ الْمُنْكَرِ وَ أُولئِكَ هُمُ الْمُفْلِحُونَ﴾[1]

استاد : این آیه اصلاً در مقام بیان این‌ نیست که امتی که امر به معروف و نهی از منکر را ترک کنند ( ترک ضروری دین ) کافر می‌شوند .

﴿كُنْتُمْ خَيْرَ أُمَّةٍ أُخْرِجَتْ لِلنَّاسِ تَأْمُرُونَ بِالْمَعْرُوفِ وَ تَنْهَوْنَ عَنِ الْمُنْكَرِ وَ تُؤْمِنُونَ بِاللَّهِ وَ لَوْ آمَنَ أَهْلُ الْكِتابِ لَكانَ خَيْراً لَهُمْ مِنْهُمُ الْمُؤْمِنُونَ وَ أَكْثَرُهُمُ الْفاسِقُونَ﴾ [2]

استاد : این آیه هم در مقام بیان مسألة ما نیست . آیه می‌گوید اگر می‌خواهید بهترین امت باشید امربه معروف و نهی از منکر کنید ؛ حرفی از ترک ضروری و حکم منکر آن نیست .

﴿يُؤْمِنُونَ بِاللَّهِ وَ الْيَوْمِ الْآخِرِ وَ يَأْمُرُونَ بِالْمَعْرُوفِ وَ يَنْهَوْنَ عَنِ الْمُنْكَرِ وَ يُسارِعُونَ فِي الْخَيْراتِ وَ أُولئِكَ مِنَ الصَّالِحينَ﴾ [3]

استاد : این آیه هم در مقام بحث از انکار ضروری نیست .

﴿الَّذينَ يَتَّبِعُونَ الرَّسُولَ النَّبِيَّ الْأُمِّيَّ الَّذي يَجِدُونَهُ مَكْتُوباً عِنْدَهُمْ فِي التَّوْراةِ وَ الْإِنْجيلِ يَأْمُرُهُمْ بِالْمَعْرُوفِ وَ يَنْهاهُمْ عَنِ الْمُنْكَرِ وَ يُحِلُّ لَهُمُ الطَّيِّباتِ وَ يُحَرِّمُ عَلَيْهِمُ الْخَبائِثَ وَ يَضَعُ عَنْهُمْ إِصْرَهُمْ وَ الْأَغْلالَ الَّتي‌ كانَتْ عَلَيْهِمْ فَالَّذينَ آمَنُوا بِهِ وَ عَزَّرُوهُ وَ نَصَرُوهُ وَ اتَّبَعُوا النُّورَ الَّذي أُنْزِلَ مَعَهُ أُولئِكَ هُمُ الْمُفْلِحُونَ﴾[4]

استاد : این آیه نیز در مقام بیان این نیست که وجوب امربه معروف و نهی از منکر ، ضروری دین است و منکر آن اگر بر ترکش سماجت بورزد و دانسته و تعامداً در صدد مخالفت عملی با آن باشد ، کافر است .

﴿وَ الْمُؤْمِنُونَ وَ الْمُؤْمِناتُ بَعْضُهُمْ أَوْلِياءُ بَعْضٍ يَأْمُرُونَ بِالْمَعْرُوفِ وَ يَنْهَوْنَ عَنِ الْمُنْكَرِ وَ يُقيمُونَ الصَّلاةَ وَ يُؤْتُونَ الزَّكاةَ وَ يُطيعُونَ اللَّهَ وَ رَسُولَهُ أُولئِكَ سَيَرْحَمُهُمُ اللَّهُ إِنَّ اللَّهَ عَزيزٌ حَكيم‌﴾ [5]

﴿التَّائِبُونَ الْعابِدُونَ الْحامِدُونَ السَّائِحُونَ الرَّاكِعُونَ السَّاجِدُونَ الْآمِرُونَ بِالْمَعْرُوفِ وَ النَّاهُونَ عَنِ الْمُنْكَرِ وَ الْحافِظُونَ لِحُدُودِ اللَّهِ وَ بَشِّرِ الْمُؤْمِنينَ﴾ [6]

﴿الَّذينَ إِنْ مَكَّنَّاهُمْ فِي الْأَرْضِ أَقامُوا الصَّلاةَ وَ آتَوُا الزَّكاةَ وَ أَمَرُوا بِالْمَعْرُوفِ وَ نَهَوْا عَنِ الْمُنْكَرِ وَ لِلَّهِ عاقِبَةُ الْأُمُور﴾[7]

﴿يا بُنَيَّ أَقِمِ الصَّلاةَ وَ أْمُرْ بِالْمَعْرُوفِ وَ انْهَ عَنِ الْمُنْكَرِ وَ اصْبِرْ عَلى‌ ما أَصابَكَ إِنَّ ذلِكَ مِنْ عَزْمِ الْأُمُور﴾[8]

استاد : این‌ آیات نیز ، هیچ کدام دلالت بر موضوع ما ندارد .

این‌ها ادله‌ای بود که در مقام اثبات وارد بحث امربه معروف می‌شود . اما گروهی از آیات هم در مقام مذمّت آمرین به منکر و ناهین از معروف آمده است ، که اصلاً موضوع بحث ما نیست ، آیات را ببینید :

﴿الْمُنافِقُونَ وَ الْمُنافِقاتُ بَعْضُهُمْ مِنْ بَعْضٍ يَأْمُرُونَ بِالْمُنْكَرِ وَ يَنْهَوْنَ عَنِ الْمَعْرُوفِ وَ يَقْبِضُونَ أَيْدِيَهُمْ نَسُوا اللَّهَ فَنَسِيَهُمْ إِنَّ الْمُنافِقينَ هُمُ الْفاسِقُون﴾[9] ‌

استاد : ببینید این آیه اصلاً ورودی در بحث ما ندارد ، در صورتی که بحث ما در مورد منکر ضروری دین است .

﴿لُعِنَ الَّذينَ كَفَرُوا مِنْ بَني‌ إِسْرائيلَ عَلى‌ لِسانِ داوُدَ وَ عيسَى ابْنِ مَرْيَمَ ذلِكَ بِما عَصَوْا وَ كانُوا يَعْتَدُونَ * كانُوا لا يَتَناهَوْنَ عَنْ مُنكَرٍ فَعَلُوهُ لَبِئْسَ ما كانُوا يَفْعَلُونَ﴾[10]

استاد : ببینید موضوع آیه کجاست؟ موضوع در مورد کفّار است ، درباره مسلمانان نیست ، گروهی دچار اشتباه شده‌اند و در این مقام به این آیه استدلال کرده‌اند در صورتی که این آیه ربطی به اثبات کفر منکر ضروری دین با شرایط بیان شده ندارد ( یعنی مسلمانی که شهادتین را بر زبان جاری می‌کند ولی در مقابل حکم الهی دانسته و از روی عمد به آن عمل نمی‌کند ) .

﴿إِلهُكُمْ إِلهٌ واحِدٌ فَالَّذينَ لا يُؤْمِنُونَ بِالْآخِرَةِ قُلُوبُهُمْ مُنْكِرَةٌ وَ هُمْ مُسْتَكْبِرُون * لا جَرَمَ أَنَّ اللَّهَ يَعْلَمُ ما يُسِرُّونَ وَ ما يُعْلِنُونَ إِنَّهُ لا يُحِبُّ الْمُسْتَكْبِرين‌﴾[11]

استاد : ببینید آیه می‌فرماید « قلوبهم منکره » لذا نتیجة آن « مستکبرون » است نمی‌فرماید نتیجة آن این است که «و هم کافرون » ؛ بنابراین با این آیه نمی‌توان اثبات کرد مع الالتزام و سماجت کفر مسجّل می‌شود ، که این آیه در مقام بیان چنین چیزی نیست ؛ مگر این‌که تنقیح مناط شود و گفته شود که ، از این کفر یهود این قاعده بدست می‌آید که مسلمانی هم که چنین شرایطی داشته باشد کافر خواهد شد .

﴿يا أَيُّهَا الَّذينَ آمَنُوا لا تَتَّبِعُوا خُطُواتِ الشَّيْطانِ وَ مَنْ يَتَّبِعْ خُطُواتِ الشَّيْطانِ فَإِنَّهُ يَأْمُرُ بِالْفَحْشاءِ وَ الْمُنْكَرِ وَ لَوْ لا فَضْلُ اللَّهِ عَلَيْكُمْ وَ رَحْمَتُهُ ما زَكى‌ مِنْكُمْ مِنْ أَحَدٍ أَبَداً وَ لكِنَّ اللَّهَ يُزَكِّي مَنْ يَشاءُ وَ اللَّهُ سَميعٌ عَليمٌ﴾ [12]

استاد : این‌ها مجموعه آیاتی بود که در بحث امربه معروف و نهی از منکر به آن‌ها استناد شده است .

انشاءالله در جلسة آینده بررسی خواهیم نمود با این آیات و روایاتی که بیان خواهیم کرد می‌توان قید التزام را ثابت کرد یا خیر .