درس خارج فقه احمد فرخ‌فال

موضوع: تعاملات بشری/مبحث امربه معروف و نهی از منکر/

استاد : در مورد این‌که وجوب امربه معروف و نهی از منکر عینی است یا کفایی :

    • مرحوم امام (ره) تصریح بر وجوب کفایی کردند .

    • صاحب شرایع فرمودند : اتفاق نقل شده که وجوب امر به معروف ونهی از منکر ، کفایی است اما بعضی هم گفته‌اند که وجوب در امر به معروف و نهی از منکر علی الأعیان است . علی الأعیان یعنی علی الأشخاص و وقتی وجوب علی الأشخاص شد اینجا دیگر وجوب کفایی نیست .

    • مرحوم صاحب جواهر فرمودند که اگر شک شد که که وجوب عینی است یا کفایی ، اصل عقلایی این است که وجوب عینی باشد .

استاد : مرحوم صاحب جواهر ، استناد اشبهیت در قول صاحب شرایع را روایاتی دید که این روایات بصورت کلّی امربه معروف و نهی از منکر را واجب کرده است .

و عرض کردیم روایاتی را که مرحوم صاحب جواهر به عنوان مستند وجوب عینی بیان کردند ، در مقابل‌شان هم آیات صریح وجود دارد و هم این‌که این روایات اصلاً در مقام بیان نوع این وجوب نیستند که عینی است یا کفایی .

اما روایاتی که دلیل بر وجوب کفایی امربه معروف ونهی از منکر مطرح شده بودند :

روایت 21152 وسائل که در حال بررسی سند آن بودیم .

نکته‌ای که باید در باب سند این روایت عرض کنیم این است که ممکن است بگویند چون مسعده عامی است سند دچار اشکال می‌شود ، اما وقتی هارون بن مسلم در سند روایت است ، یعنی کسی که امام عسکری (ع) را درک کرده ، در مورد او گفته‌اند « وجهٌ » ، درست است که هارون از اصحاب اجماع نیست اما به هر حال چنین کسی با اوصاف ذکر شده ، روایتی را که به آن اطمینان ندارد و دچار ضعف سند و دلالت است نقل نمی‌کند .

با همة اشکالاتی که ممکن است مستشکلین به سند این روایت کنند ، اما دلالت این روایت با استناد به آیات قرآن کریم هم خوانی دارد و مقبول است .

....قَالَ سَمِعْتُهُ يَقُولُ‌ وَ سُئِلَ عَنِ الْأَمْرِ بِالْمَعْرُوفِ وَ النَّهْيِ عَنِ الْمُنْكَرِ أَ وَاجِبٌ هُوَ عَلَى الْأُمَّةِ جَمِيعاً ؟ فَقَالَ : لَا فَقِيلَ لَهُ وَ لِمَ ؟ قَالَ : إِنَّمَا هُوَ عَلَى الْقَوِيِّ الْمُطَاعِ الْعَالِمِ بِالْمَعْرُوفِ مِنَ الْمُنْكَرِ لَا عَلَى الضَّعِيفِ الَّذِي لَا يَهْتَدِي سَبِيلًا إِلَى أَيٍّ مِنْ أَيٍّ يَقُولُ مِنَ الْحَقِّ إِلَى الْبَاطِلِ وَ الدَّلِيلُ عَلَى ذَلِكَ كِتَابُ اللَّهِ عَزَّوَجَلَّ قَوْلُهُ‌ ﴿وَ لْتَكُنْ مِنْكُمْ أُمَّةٌ يَدْعُونَ إِلَى الْخَيْرِ وَ يَأْمُرُونَ بِالْمَعْرُوفِ وَ يَنْهَوْنَ عَنِ الْمُنْكَرِ﴾[1] فَهَذَا خَاصٌّ غَيْرُ عَامٍّ كَمَا قَالَ اللَّهُ عَزَّوَجَلَ‌ ﴿وَ مِنْ قَوْمِ مُوسى‌ أُمَّةٌ يَهْدُونَ بِالْحَقِّ وَ بِهِ يَعْدِلُونَ‌﴾[2] - وَ لَمْ يَقُلْ عَلَى أُمَّةِ مُوسَى وَ لَا عَلَى كُلِّ قَوْمِهِ وَ هُمْ يَوْمَئِذٍ أُمَمٌ مُخْتَلِفَةٍ وَ الْأُمَّةُ وَاحِدٌ فَصَاعِداً كَمَا قَالَ اللَّهُ عَزّوَجَلَ‌ ﴿إِنَّ إِبْراهِيمَ كانَ أُمَّةً قانِتاً لِلَّهِ﴾‌[3] يَقُولُ مُطِيعاً لِلَّهِ عَزَّوَجَلَّ وَ لَيْسَ عَلَى مَنْ يَعْلَمُ ذَلِكَ فِي هَذِهِ الْهُدْنَةِ مِنْ حَرَجٍ إِذَا كَانَ لَا قُوَّةَ لَهُ وَ لَا عَدَدَ وَ لَا طَاعَةَ . قَالَ مَسْعَدَةُ وَ سَمِعْتُ أَبَا عَبْدِ اللَّهِ ع يَقُولُ وَ سُئِلَ عَنِ الْحَدِيثِ الَّذِي جَاءَ عَنِ النَّبِيِّ ص- إِنَّ أَفْضَلَ الْجِهَادِ كَلِمَةُ عَدْلٍ عِنْدَ إِمَامٍ جَائِرٍ مَا مَعْنَاهُ ؟ قَالَع هَذَا عَلَى أَنْ يَأْمُرَهُ بَعْدَ مَعْرِفَتِهِ وَ هُوَ مَعَ ذَلِكَ يَقْبَلُ مِنْهُ وَ إِلَّا فَلَا.[4]

استاد : این‌جا کاملاً روشن است که امام (علیه‌السّلام) در مقام تقیه نیست و وجوبی هم که از دلالت روایت بر می‌آید این است که امربه معروف بر همه واجب نبوده و کفایی است . لذا واقعاً از روایات بر نمی‌آید که این وجوب ، وجوب عینی باشد . بنابراین تنها توجیهی که می‌توان برای حرف صاحب شرایع آورد که فرمود : « وَقیل وُجُوبُها عَلی الأعیان و هو أشبه ... » این است که : وجوب بر دوش همه قرار می‌گیرد اما منظور از « علی الأعیان » وجوب عینی نیست . مرحوم صاحب شرایع نیز همین را مطرح می‌کند و می‌فرماید : من احتمال می‌دهم که منظور ایشان از وجوب بر اعیان یعنی وجوب اولیه‌ای که برای همه است اما اگر کسی آن را انجام داد یَسقُطُ عنِ الآخِرین .