درس خارج فقه احمد فرخ‌فال

موضوع: تعاملات بشری/مبحث امربه معروف و نهی از منکر/

بررسی روایت امام باقر (علیه‌السّلام) در خصوص امربه معروف

استاد : این روایت ، روایت بسیار مهمی است در دلالت بر امربه معروف و نهی از منکر و دلالت این روایت حاکی از صحت سند این روایت و صدور آن از ناحیة معصوم است همان‌گونه که بزرگان از فقهاء در آغاز کتاب امربه معروف و نهی از منکر خود به این روایت تمسک کرده‌اند کمااین‌که مرحوم امام (ره) هم به این روایت تمسک کرده‌اند .

عِدَّةٌ مِنْ أَصْحَابِنَا عَنْ أَحْمَدَ بْنِ مُحَمَّدِ بْنِ خَالِدٍ عَنْ بَعْضِ أَصْحَابِنَا عَنْ بِشْرِ بْنِ عَبْدِ اللَّهِ عَنْ أَبِي عِصْمَةَ قَاضِي مَرْوَ عَنْ جَابِرٍ عَنْ أَبِي جَعْفَرٍ (علیه‌السّلام)

استاد : درست است که روایت در حکم مرسله است و ممکن است به سند آن اشکال شود اما دلالت این روایت حاکی از صدور آن از ناحیة معصوم است و در ادامه خواهید دید که دلالت آن چقدر متقن ، حساب شده و دقیق است .

قَالَ: يَكُونُ فِي آخِرِ الزَّمَانِ قَوْمٌ يُتَّبَعُ فِيهِمْ قَوْمٌ مُرَاءُونَ يَتَقَرَّءُونَ وَ يَتَنَسَّكُونَ حُدَثَاءُ سُفَهَاءُ[1] لَا يُوجِبُونَ أَمْراً بِمَعْرُوفٍ وَ لَا نَهْياً عَنْ مُنْكَرٍ إِلَّا إِذَا أَمِنُوا الضَّرَرَ[2]

استاد : حضرت می‌فرمایند در آخرالزمان قومی خواهند آمد که از ریاکارانی پیروی می‌کنند که قاری قرآن هستند ( اما عوام فریبانه ) اعمال و مناسک عبادی را بجا می‌آورند اما عبادت را وجه المصالحة تسخیر مردم ودیگران قرار می‌دهند ، افراد تازه به دوران رسیده ( هنوز در اسلام وعلم به آن آب دیده نشده‌اند ) و سفیه ( که گروهی از مردم از آنان پیروی می‌کنند) که گروه پیرو خود را مجاب نمی‌کنند و به آن‌ها دستور(واجب نمی‌دانند) به امربه‌معروف و نهی ازمنکر نمی‌دهند مگر جایی که هیچ ضرری متوجه آنان نگردد ( یعنی از دین فقط بدنبال منافع شخصی خودشان هستند ) .

يَطْلُبُونَ لِأَنْفُسِهِمُ الرُّخَصَ وَ الْمَعَاذِيرَ

استاد : همیشه برای تنبلی و سستی ( برای این‌که به داد مردم نرسند ، حرکت مثمر ثمری برای نجات جامعه نداشته باشند ) خود مجوز صادر می‌کنند و برای شانه خالی کردن از زیر بار مسئولیت خود عذر تراشی می‌کنند .

يَتَّبِعُونَ زَلَّاتِ الْعُلَمَاءِ وَ فَسَادَ عَمَلِهِمْ

استاد : برای تحقق این تنبلی ها و عذرها به دنبال عالم نمایانی هستند که دین خود را به دنیا فروخته‌اند و عمل‌شان فاسد است

يُقْبِلُونَ عَلَى الصَّلَاةِ وَ الصِّيَامِ وَ مَا لَا يَكْلِمُهُمْ‌[3] فِي نَفْسٍ وَ لَا مَالٍ

استاد : اگر به دنبال نماز و روزه می‌روند تا جایی است که برای آن‌ها ضرری نداشته باشد دنبال کارهایی می‌روند که هیچ ضرری برای منافع آن‌ها نداشته باشد چه جانی و چه مالی

وَ لَوْ أَضَرَّتِ الصَّلَاةُ بِسَائِرِ مَا يَعْمَلُونَ بِأَمْوَالِهِمْ وَ أَبْدَانِهِمْ لَرَفَضُوهَا كَمَارَفَضُوا أَسْمَى الْفَرَائِضِ وَ أَشْرَفَهَا

استاد : اما اگر همین نماز و روزه ذره‌ای جان ومال‌شان را تهدید کند آن را ترک خواهند کرد همان‌گونه که بالاترین و اشرف فرائض را ترک کردند و کنارگذاشتند و رها کردند

إِنَّ الْأَمْرَ بِالْمَعْرُوفِ وَ النَّهْيَ عَنِ الْمُنْكَرِ فَرِيضَةٌ عَظِيمَةٌ بِهَا تُقَام‌ الْفَرَائِضُ هُنَالِكَ يَتِمُّ غَضَبُ اللَّهِ عَزَّوَجَلَّ عَلَيْهِمْ

استاد : ببینید این‌که فقها می‌فرمایند اسما و اشرف فرائض امربه معروف و نهی از منکر است از متن کلام امام معصوم (علیه‌السّلام) نشأت می‌گیرد . می‌فرماید امربه معروف ونهی از منکر واجب بزرگی است که بوسیلة این واجب فرائض اقامه شده و محقق می‌گردد . لذا کسانی که افراد تارک فرائض دین را دنبال می‌کنند غضب خداوند متعال آن‌ها را فراخواهد گرفت

فَيَعُمُّهُمْ بِعِقَابِهِ فَيُهْلَكُ الْأَبْرَارُ فِي دَارِ الْفُجَّارِ وَ الصِّغَارُ فِي دَارِ الْكِبَارِ

استاد : عقوبت الهی دامن‌گیرآن‌ها و همه خواهد شد حتی خوبان هم در سرزمین فجار و گنه‌کاران هلاک خواهند شد ( زیرا آنان را امربه‌معروف نکرده‌اند ) و کودکانی که درخانة بزرگترهای گنه‌کار هستند به این‌خاطر هلاک خواهند شد

إِنَّ الْأَمْرَ بِالْمَعْرُوفِ وَ النَّهْيَ عَنِ الْمُنْكَرِ سَبِيلُ الْأَنْبِيَاءِ وَ مِنْهَاجُ الصُّلَحَاءِ

استاد : امربه معروف و نهی از منکر راه انبیاء و روش صالحان است

فَرِيضَةٌ عَظِيمَةٌ بِهَا تُقَامُ الْفَرَائِضُ وَ تَأْمَنُ الْمَذَاهِبُ‌[4] وَ تَحِلُّ الْمَكَاسِبُ وَ تُرَدُّ الْمَظَالِمُ

استاد : امربه‌معروف و نهی ازمنکر فریضة بزرگی است که قوام فرائض به آن وابسته است مذهب و شریعت بواسطه اقامة امربه معروف ونهی‌ازمنکرتحقق پیدا می‌کند و امنیت می‌یابد و با امربه معروف ونهی از منکر است که کار و کسب مردم حلال ، پاک و طیب و طاهر می‌گردد و در نتیجه ظلم به خود ظالم برمی‌گردد

وَ تُعْمَرُ الْأَرْضُ وَ يُنْتَصَفُ مِنَ الْأَعْدَاءِ وَ يَسْتَقِيمُ الْأَمْرُ[5]

استاد : زمین آباد می‌شود و از دشمنان انتقام گرفته می‌شود و اموراصلاح می‌گردد

فَأَنْكِرُوا بِقُلُوبِكُمْ وَ الْفِظُوا بِأَلْسِنَتِكُمْ وَ صُكُّوا بِهَا جِبَاهَهُمْ‌[6] وَ لَا تَخَافُوا فِي اللَّهِ لَوْمَةَ لَائِمٍ

استاد : پس وقتی که در مقابل منکرات قرار می‌گیرید ، منکر را با قلب و دل خود به سختی انکار کنید و با زبان خود هم قلب‌هایتان را یاری کنید و منکر را انکارکنید و با این‌کار آن‌ها را افشا و رسوا کنید و در راه خدا از سرزنش آن‌ها نترسید (هرکسی که سرزنش می‌کند)

فَإِنِ اتَّعَظُوا وَ إِلَى الْحَقِّ رَجَعُوا فَلَا سَبِيلَ عَلَيْهِمْ

استاد : پس اگر امّتی شدند که اهل موعظه، نصیحت و امربه معروف بود ، ( ظالمان، خیانتکارن ، اهل چپاول ) راهی (برای تسلط) برآن‌ها نخواهند داشت

إِنَّمَا السَّبِيلُ عَلَى الَّذِينَ يَظْلِمُونَ النَّاسَ وَ يَبْغُونَ‌ فِي الْأَرْضِ بِغَيْرِ الْحَقِّ أُولئِكَ لَهُمْ عَذابٌ أَلِيمٌ‌[7]

استاد :یعنی وقتی که امربه معروف و نهی از منکر را رها می‌کنید نتیجه‌اش این می‌شود که ظالمان بر شما مسلط می‌شوند

هُنَالِكَ‌[8] فَجَاهِدُوهُمْ بِأَبْدَانِكُمْ وَ أَبْغِضُوهُمْ بِقُلُوبِكُمْ غَيْرَ طَالِبِينَ سُلْطَاناً وَ لَا بَاغِينَ مَالًا وَ لَا مُرِيدِينَ بِظُلْمٍ ظَفَراً[9] حَتَّى يَفِيئُوا إِلَى أَمْرِ اللَّهِ وَ يَمْضُوا عَلَى طَاعَتِهِ

استاد : این‌جا باید با آن‌ها جهاد کرد و بغض و دشمنی آن‌ها را در دل و قلب خود وارد کنید ، در مقابل کسانی که اهل بغی و ظلم هستند کوتاه نیایید و اجازة تسلط بر امور را به آن‌ها ندهید ؛ محکم در مقابل آن‌ها ایستادگی کنید تا خداوند متعال جان آن‌ها را بگیرد

قَالَ وَ أَوْحَى اللَّهُ عَزَّوَجَلَّ إِلَى شُعَيْبٍ النَّبِيِّ (صلی‌الله‌علیه‌وآله‌وسلّم) أَنِّي مُعَذِّبٌ مِنْ قَوْمِكَ مِائَةَ أَلْفٍ أَرْبَعِينَ أَلْفاً مِنْ شِرَارِهِمْ وَ سِتِّينَ أَلْفاً مِنْ خِيَارِهِمْ . فَقَالَ ع يَا رَبِّ هَؤُلَاءِ الْأَشْرَارُ فَمَا بَالُ الْأَخْيَارِ فَأَوْحَى اللَّهُ عَزَّوَجَلَّ إِلَيْهِ دَاهَنُوا أَهْلَ الْمَعَاصِي‌[10] وَ لَمْ يَغْضَبُوا لِغَضَبِي.[11]

استاد : خداوند متعال به حضرت شعیب (علیه‌السّلام) وحی فرمود : من صد هزار نفر از قوم تو را عذاب خواهم کرد . ایشان فرمود : پروردگارا اشرار درست اما نیکان (اخیار) چرا؟ وحی آمد دلیل عذاب این‌ها این است که در مقابل اهل گناه مداهنه و سستی کردند ، می‌دانستند اهل معاصی و شرار مورد غضب پروردگارند اما در مقابل آن‌ها کوتاه آمدند و به آن‌ها چیزی نگفتند و با دل و رفتار خود آن‌ها را مورد غضب قرار ندادند .

خب این روایاتی بود که جایگاه و اهمیت امربه معروف را نشان می‌داد و از باب تیمّن و تبرک در صدراین بحث مورد تورق قرار دادیم و الا روایاتی که در این حوزه وارد شده بیش از این‌هاست ؛ انشاءالله از جلسة آینده وارد مسائل فقهی بحث خواهیم شد .