درس خارج فقه احمد فرخ‌فال

موضوع: تعاملات بشری/مبحث امربه معروف و نهی از منکر/

ادامة آیاتی که مرتبط باامربه معروف‌اند و بخشی از روایات مرتبط باامر به معروف

بخشی از آیات بگونه‌ای است که خداوند متعال دستور به امربه معروف ونهی از منکر می‌دهد و به این امر مهم سفارش می‌شود .

﴿إِنَّ اللَّهَ يَأْمُرُ بِالْعَدْلِ وَ الْإِحْسانِ وَ إيتاءِ ذِي الْقُرْبى‌ وَ يَنْهى‌ عَنِ الْفَحْشاءِ وَ الْمُنْكَرِ وَ الْبَغْيِ يَعِظُكُمْ لَعَلَّكُمْ تَذَكَّرُون﴾[1] ‌

استاد : لحن آیه را ببینید ، در این آیه خداوند متعال خود امر به عدل ، احسان ، ایتاء ذی القربی و نهی از فحشاء و منکر و بغی می‌کند . از لحن آیة مبارکه این‌گونه تلقی می‌شود که امربه عدل و احسان و نهی از فحشاء و منکر و بغی به عنوان یک ضرورت دینی است ، ضرورت انسانی است ، صفت الهی است ، کاری است که خدا خود متکفل آن شده‌ است .

﴿إِنَّ اللَّهَ يَأْمُرُكُمْ أَنْ تُؤَدُّوا الْأَماناتِ إِلى‌ أَهْلِها وَ إِذا حَكَمْتُمْ بَيْنَ النَّاسِ أَنْ تَحْكُمُوا بِالْعَدْلِ إِنَّ اللَّهَ نِعِمَّا يَعِظُكُمْ بِهِ إِنَّ اللَّهَ كانَ سَميعاً بَصيراً﴾[2]

استاد : خداوند متعال می‌فرماید کارهای شایسته انجام دهید ، امانات را به اهلش بدهید ، حکم به عدل کنید ، حواس خود را هم جمع کنید چرا که خدا هم می‌بیند و هم می‌شنود که چه می‌کنید . ببینید لحن آیات بسیار مؤثر برای بهره جستن از این‌که امربه معروف و نهی ازمنکر فریضه است .

﴿يا أَيُّهَا الَّذينَ آمَنُوا أَطيعُوا اللَّهَ وَ أَطيعُوا الرَّسُولَ وَ أُولِي الْأَمْرِ مِنْكُمْ فَإِنْ تَنازَعْتُمْ في‌ شَيْ‌ءٍ فَرُدُّوهُ إِلَى اللَّهِ وَ الرَّسُولِ إِنْ كُنْتُمْ تُؤْمِنُونَ بِاللَّهِ وَ الْيَوْمِ الْآخِرِ ذلِكَ خَيْرٌ وَ أَحْسَنُ تَأْويلاً﴾[3]

استاد : ﴿أَطيعُوا اللَّهَ﴾ امرخداست چه بگوید اَمَرَالله چه بگوید اَطیعوا الله ، این امر لفظی است و آن دیگری امر اصطلاحی ؛ این‌ها هردو امربه معروف است .

﴿قالَ ما مَنَعَكَ أَلاَّ تَسْجُدَ إِذْ أَمَرْتُكَ قالَ أَنَا خَيْرٌ مِنْهُ خَلَقْتَني‌ مِنْ نارٍ وَ خَلَقْتَهُ مِنْ طينٍ * قالَ فَاهْبِطْ مِنْها فَما يَكُونُ لَكَ أَنْ تَتَكَبَّرَ فيها فَاخْرُجْ إِنَّكَ مِنَ الصَّاغِرين﴾‌[4]

استاد : ببینید ، عتاب می‌فرماید که چرا وقتی به تو امر کردم از آن سرپیچی کردی . چرا تکبر کردی ( نهی از تکبر می‌کند ) . به راحتی می‌توان از این آیات فریضه بودن و ضروری دین بودن امربه معروف را اثبات نمود .

﴿وَ إِذا فَعَلُوا فاحِشَةً قالُوا وَجَدْنا عَلَيْها آباءَنا وَ اللَّهُ أَمَرَنا بِها قُلْ إِنَّ اللَّهَ لا يَأْمُرُ بِالْفَحْشاءِ أَ تَقُولُونَ عَلَى اللَّهِ ما لا تَعْلَمُون﴾‌[5]

استاد : گفتند این گناهی که مرتکب می‌شویم سنت پدرانمان بوده ‌است . پیامبر به این‌ها بگو اینکه این گناهان را به خدا نسبت می‌دهید خداوند هرگز امر به فحشاء و منکر نمی‌کند بلکه نهی از فحشاء می‌کند .

﴿قُلْ أَمَرَ رَبِّي بِالْقِسْطِ وَ أَقيمُوا وُجُوهَكُمْ عِنْدَ كُلِّ مَسْجِدٍ وَ ادْعُوهُ مُخْلِصينَ لَهُ الدِّينَ كَما بَدَأَكُمْ تَعُودُون﴾‌[6]

استاد : ای پیامبر به این‌ها بگو خدا به من فرموده که به عدالت رفتار کن ، در مقابل خدا کرنش و عبادت کنید و همان‌گونه که از سوی خدا آمده‌اید به سوی او بازخواهید گشت .

﴿وَ أَطيعُوا اللَّهَ وَ رَسُولَهُ وَ لا تَنازَعُوا فَتَفْشَلُوا وَ تَذْهَبَ ريحُكُمْ وَ اصْبِرُوا إِنَّ اللَّهَ مَعَ الصَّابِرينَ * وَ لا تَكُونُوا كَالَّذينَ خَرَجُوا مِنْ دِيارِهِمْ بَطَراً وَ رِئاءَ النَّاسِ وَ يَصُدُّونَ عَنْ سَبيلِ اللَّهِ وَ اللَّهُ بِما يَعْمَلُونَ مُحيط﴾[7]

استاد : این‌ها همه امربه معروف و نهی از منکر است .

در آیه 47 انفال خدا می‌فرماید مثل کسانی نباشید که از شهر و دیار خود خارج می‌شوند و « صُد عن سبیل الله » می‌کنند یعنی مسیر حق تعالی را برخود می‌بندند ، راه سعادت و امربه معروف و نهی از منکر و اقامة فرائض ، اخلاق ، درستکاری و عدالت را بر خود می‌بندند و راه کج را برمی‌گزینند . خب امربه معروف و نهی از منکر در همین مسیر است یعنی مسیر نشان دادن راه درست و سبیل الله و پرهیز دادن جامعه از « صد عن سبیل الله » .

این‌ها آیات بسیار مهمی در این زمینه هستند .

در این‌جا بالإجمال به بخشی از روایات هم در این خصوص اشاره می‌کنیم .

عِدَّةٌ مِنْ أَصْحَابِنَا عَنْ أَحْمَدَ بْنِ مُحَمَّدِ بْنِ خَالِدٍ عَنْ مُحَمَّدِ بْنِ عِيسَى عَنْ مُحَمَّدِ بْنِ عَرَفَةَ قَالَ سَمِعْتُ أَبَا الْحَسَنِ الرِّضَا ع يَقُولُ كَانَ رَسُولُ اللَّهِ ص يَقُولُ‌ إِذَا أُمَّتِي تَوَاكَلَتِ الْأَمْرَ بِالْمَعْرُوفِ وَ النَّهْيَ عَنِ الْمُنْكَرِفَلْيَأْذَنُوا بِوِقَاعٍ مِنَ اللَّهِ تَعَالَى.[8]

استاد : « كَانَ رَسُولُ اللَّهِ ص يَقُولُ » یعنی پیامبر گرامی متناوباً می‌فرمود ، مدام تأکید می‌کرد آن زمانی که امت من امربه معروف و نهی از منکر را پشت سربیندازند ( تَوَاكَلَ ، یعنی مدام تو زمین یکدیگر بیندازند ، از پذیرش آن شانه خالی کنند / بِوِقَاعٍ ، معنا کرده‌اند به وقایع سخت و شدید جنگ ) یعنی وقتی امت من نسبت به امربه معروف و نهی از منکر سستی و کاهلی کنند این‌ها راه حرب و دشواری و فشارهای متعدد را از جانب پروردگار برخود هموار می‌کنند . به عبارت ساده‌تر امتی که از زیر بار امربه معروف شانه خالی کند بلاهای الهی را به جان خریده است . البته مباحث فنی در خصوص آیات و روایات مورد بررسی قرار خواهد گرفت .

عَلِيُّ بْنُ إِبْرَاهِيمَ عَنْ هَارُونَ بْنِ مُسْلِمٍ عَنْ مَسْعَدَةَ بْنِ صَدَقَةَ عَنْ أَبِي عَبْدِ اللَّهِ ع قَالَ: قَالَ النَّبِيُّ ص كَيْفَ بِكُمْ إِذَا فَسَدَتْ نِسَاؤُكُمْ وَ فَسَقَ شَبَابُكُمْ وَ لَمْ تَأْمُرُوا بِالْمَعْرُوفِ وَ لَمْ تَنْهَوْا عَنِ الْمُنْكَرِ فَقِيلَ لَهُ وَ يَكُونُ ذَلِكَ يَا رَسُولَ اللَّهِ فَقَالَ نَعَمْ وَ شَرٌّ مِنْ ذَلِكَ كَيْفَ بِكُمْ إِذَا أَمَرْتُمْ بِالْمُنْكَرِ وَ نَهَيْتُمْ عَنِ الْمَعْرُوفِ فَقِيلَ لَهُ يَا رَسُولَ اللَّهِ وَ يَكُونُ ذَلِكَ قَالَ نَعَمْ وَ شَرٌّ مِنْ ذَلِكَ كَيْفَ بِكُمْ إِذَا رَأَيْتُمُ الْمَعْرُوفَ مُنْكَراً وَ الْمُنْكَرَ مَعْرُوفاً.[9]

استاد : این‌که در این روایت حضرت می‌فرماید ، امر به معروف و نهی از منکر نمی‌کنید موجب می‌شود جوانانتان ، زنانتان منحرف و فاسد و فاسق شوند آیا این نمی‌فهماند که امر به معروف فریضه است ؟!

15 - بِهَذَا الْإِسْنَادِ قَالَ قَالَ النَّبِيُّ ص‌ إِنَّ اللَّهَ عَزَّ وَ جَلَّ لَيُبْغِضُ الْمُؤْمِنَ الضَّعِيفَ الَّذِي لَا دِينَ لَهُ فَقِيلَ لَهُ وَ مَا الْمُؤْمِنُ الَّذِي لَا دِينَ لَهُ قَالَ الَّذِي لَا يَنْهَى عَنِ الْمُنْكَرِ.[10]