درس تفسیر استاد محسن فقیهی

موضوع: تفسیر سوره بقره/تفسیر قرآن کریم /آیه 110

﴿وَ أَقيمُوا الصَّلاةَ وَ آتُوا الزَّکاةَ وَ ما تُقَدِّمُوا لِأَنْفُسِکُمْ مِنْ خَيْرٍ تَجِدُوهُ عِنْدَ اللَّهِ إِنَّ اللَّهَ بِما تَعْمَلُونَ بَصيرٌ﴾[1]

صحبت در تفسیر آیه صد و دهم از سوره مبارک بقره است که خداوند متعال به مردم توصیه می‌فرماید که ﴿أَقيمُوا الصَّلاةَ﴾ مسلمانان اقامه نماز داشته باشند ﴿وَ آتُوا الزَّکاةَ﴾ و زکات بدهند. با توجه به آیه قبل که در بحث گذشته مطرح شد، ذکر این آیه در کنار آیه قبل دارای نکاتی است که باید مورد توجه قرار بگیرد.

در آیه قبل بیان شد که دشمنان توطئه می‌کنند و مسلمانان را منحرف می‌کنند ولی اینکه برخورد ما با دشمنان چگونه باشد و چطور با توطئه آن‌ها برخورد کنیم، خداوند متعال در آیه قبل دستور فرمود که ﴿فَاعْفُوا وَ اصْفَحُوا﴾ از آن‌ها بگذرید و به آن‌ها سخت نگیرید ولی توجه داشته باشید و زیر نظر و تحت کنترل شما باشند و بدانید که چه می‌کنند ولی برخورد نکنید ﴿حَتَّي يَأْتِيَ اللَّهُ بِأَمْرِهِ﴾ تا اینکه خداوند دستور دهد که با آن‌ها چه برخوردی داشته باشید.

نکته اول: اتحاد و وحدت کلمه

این حرکت و بخشش مربوط به جایی است که مسلمانان اقامه نماز کنند و زکات بپردازند. اینکه می‌گوییم ﴿أَقيمُوا الصَّلاةَ وَ آتُوا الزَّکاةَ﴾، دو رکن اساسی حفظ جامعه اسلامی است. یکی از ارکان مهم جامعه اسلامی اتحاد و وحدت کلمه است و این نمازهای جماعت و جمعه و انبوه جمعیتی که در نمازها شرکت می‌کنند، برای نشان دادن اتحاد مردم است. مردم مسلمان با هم متحد هستند و با کمال اتحاد کار خود را انجام می‌دهند. رکن دوم این است که جامعه اسلامی از نظر اقتصادی باید قوی باشد و نیازمند نباشد. وقتی شما قدرت اقتصادی داشته باشید، می‌توانید خودتان را حفظ کنید و مردم را سربلند نگه دارید.

نکته دوم: اقتدار اقتصادی

لذا یکی از نکات مهمی که در جامعه اسلامی باید وجود داشته باشد علاوه بر وحدت کلمه، اقتدار اقتصادی است. اگر اقتدار اقتصادی تأمین شد و جامعه هم با هم متحد بود، می‌توانیم دشمنان را ببخشیم؛ اما اگر اختلاف وجود داشته باشد ممکن است دشمنان توطئه‌های خطرناکی بکنند و اگر اقتصاد به هم بخورد، ممکن است دشمنان موفق شوند؛ یعنی نکته ظریفی که در این آیه به آن اشاره شده، این است که نظام اسلامی به دو رکن اساسی وابسته است: اول اتحاد و دوم اقتدار اقتصادی. اگر این دو رکن وجود داشته باشد، ممکن است دشمن توطئه کند ولی نمی‌تواند کاری بکند، دست و پایی می‌زند و تبلیغاتی می‌کند، در فضای مجازی تبلیغاتی می‌کند و حرف‌هایی می‌زند و شما توجهی نمی‌کنید. ﴿فَاعْفُوا وَ اصْفَحُوا﴾ از آن‌ها گذشت کنید چرا؟ چون هم اتحاد دارید و هم اقتدار اقتصادی. معنایش این است که اگر خدای نکرده اختلافی در جامعه اسلامی به وجود بیاید، آن وقت دشمنان نفوذ بیشتری پیدا خواهند کرد و دشمنی بیشتری ایجاد خواهند کرد و مناسب است که شما برخورد جدی‌تری با دشمنان داشته باشید. یا اگر از نظر اقتصادی اقتدار خود را از دست بدهید و نتوانید اقتدار اقتصادی خود را حفظ کنید، دشمن رخنه می‌کند.

لذا شما می‌بینید که آمریکای جنایتکار این دو رکن اساسی جمهوری اسلامی را مورد هدف قرار داده و نکته اولی که سعی می‌کند به وسیله تبلیغات و فضای مجازی وحدت و یکپارچگی نظام را به هم بزند و اعتماد و امید مردم را سلب کند که در این صورت می‌تواند نفوذ کند. رکن دوم که آمریکای جنایتکار هدف قرار داده مسئله اقتصاد است که اقتصاد نظام اسلامی را از بین ببرد.

اگر شما این دو رکن اساسی را حفظ و تقویت کنید، مطمئن باشید که دشمنان راه به جایی نخواهند برد. ممکن است در فضای مجازی مطالبی را بیان کنند ولی تأثیر چندانی نخواهد داشت.

نکته سوم: رسیدگی به محرومین

نکته مهمی که باز هم در این آیه مورد توجه است و باید به آن عمل شود، حمایت از مستضعفین است. در جامعه اسلامی نیازی نیست به سرمایه‌داران توجه شود، حتی طبقه متوسط جامعه هم که زندگی معمولی دارند، بالاخره نیاز خود را تأمین می‌کنند، اما نظام اسلامی باید به فکر مستضعفین و محرومین باشد، زکات باید به مستضعفین و محرومین پرداخت شود، اگر این حرکت را انجام دهیم، نظام اسلامی حفظ می‌شود.

اگر این سه رکن در جامعه رعایت شود، این نظام به صورت قوی و قدرتمند، می‌تواند ظهور و بروز داشته باشد و دشنان هم هیچ کاری نمی‌توانند بکنند. در آن موقع ﴿فَاعْفُوا وَ اصْفَحُوا﴾ خیلی سخت نگیرید چون هم اقتدار اقتصادی دارید و هم وحدت دارید و هم محرومین با شما همراه هستند. این یک حرکت اجتماعی برای حفظ نظام اسللامی است ولی بدانید که این حرکت، اجر اخروی هم دارد و در آخرت شما تمام اعمال خود را خواهید دید ﴿وَ ما تُقَدِّمُوا لِأَنْفُسِکُمْ مِنْ خَيْرٍ تَجِدُوهُ عِنْدَ اللَّهِ إِنَّ اللَّهَ بِما تَعْمَلُونَ بَصيرٌ﴾ هر کار خیری که انجام می‌دهید؛ همین ایجاد وحدت و یگانگی در جامعه نیاز به ایثار و گذشت در بسیاری از موارد دارد، این کار خیری است که در روز قیامت برای شما مجسم می‌شود، آنچه برای خمس و زکات می‌دهید. تمام کارها و اعمال خیر شما نزد خداست و همه را نزد خدا دریافت می‌کنید، اعمال شما در آخرت مجسم می‌شود، پس هم خیر دنیا می‌بینید و هم خیر آخرت. خیر دنیا به این است که نظام اسلامی شما قوی و قدرتمند می‌شود و خیر آخرت هم این است که اعمال شما در آخرت مجسم می‌شود و در اختیار شما قرار می‌گیرد.

نکته چهارم: تجسم اعمال

نکته‌ای که در اینجا مطرح است این است که آیه شریفه اشاره دارد ﴿وَ ما تُقَدِّمُوا لِأَنْفُسِکُمْ مِنْ خَيْرٍ تَجِدُوهُ عِنْدَ اللَّهِ﴾ در آیات قرآن زیاد داریم که ﴿یَوْمَ تَجِدُ کُلُّ نَفْس ما عَمِلَتْ مِنْ خَیْر مُحْضَراً﴾[2] روز قیامت کارهای خیر شما حاضر می‌شود؛ یعنی هر کار خیری در دنیا انجام دهید در قیامت مجسم می‌شود ﴿وَ ما عَمِلَتْ مِنْ سُوء تَوَدُّ لَوْ أَنَّ بَیْنَها وَ بَیْنَهُ أَمَداً بَعیداً﴾[3] و اعمال زشت شما هم در روز قیامت مجسم می‌شود ﴿فَمَنْ يَعْمَلْ مِثْقالَ ذَرَّةٍ خَيْراً يَرَهُ وَ مَنْ يَعْمَلْ مِثْقالَ ذَرَّةٍ شَرًّا يَرَهُ﴾[4] همه اعمال خیر شما در روز قیامت برای شما آشکار می‌شود و اعمال شر شما هم در روز قیامت تجسم پیدا خواهد کرد.

برای اینکه مقداری این بحث را به ذهن نزدیک کنیم که چطور اعمال ما در روز قیامت مجسم می‌شود، به این مثال توجه کنید: شخصی کار خلافی را انجام می‌دهد، گاهی او را مجازات می‌کنند، او را به دادگاه می‌برند و قاضی حکم می‌کند که صد ضربه شلاق به او بزنید. به این کیفر و مجازات عملی که انجام داده می‌گوییم. این کیفر و مجازات، جزای عمل خلاف اوست. گاهی شخصی مریض می‌شود و نزد پزشک می‌رود، طبیب برای او نسخه‌ای می‌نویسد و او را پرهیز می‌دهد که ترشی یا فلان غذا را نخور. اگر دقیقا به پرهیزهایی که طبیب اعلام می‌کند و نسخه‌ای که می‌دهد، عمل کند، حال او خوب می‌شود؛ اما اگر به آن‌ها عمل نکند، ممکن است بیماری او شدت پیدا کند و حال او بدتر شود و مبتلا به مشکلات بیشتری شود. این هم یک نوع کیفر است اما این نوع مجازات، تکوینی است؛ یعنی به ضرر خودش است، اگر به نسخه و پرهیزها عمل نکند، خودش مشکل پیدا می‌کند.

خداوند متعال می‌فرماید که کارهای خیر و شر برای شماست، دستوراتی که طبیب می‌دهد برای خودش نیست، به نفع شماست. تمام این دستورات به نفع شماست لذا قرآن در این آیه به نکته دقیقی اشاره می‌کند: ﴿وَ ما تُقَدِّمُوا لِأَنْفُسِکُمْ مِنْ خَيْرٍ تَجِدُوهُ عِنْدَ اللَّهِ﴾ لانفسکم یعنی هر چه که شما انجام می‌دهید برای خودتان انجام می‌دهید و نزد خدا همه آن‌ها را می‌بینید. پس باید به این نکته مهم توجه کنیم که کیفر اعمال ما و جزای اعمال ما همان تجسم اعمال ماست، چه اعمال خیر باشد و چه اعمال شر باشد.