درس تفسیر استاد محسن فقیهی

موضوع: تفسیر سوره بقره/ آیه 85

﴿ثُمَّ أَنْتُمْ هؤُلاءِ تَقْتُلُونَ أَنْفُسَکُمْ وَ تُخْرِجُونَ فَريقاً مِنْکُمْ مِنْ دِيارِهِمْ تَظاهَرُونَ عَلَيْهِمْ بِالْإِثْمِ وَ الْعُدْوانِ وَ إِنْ يَأْتُوکُمْ أُساري‌ تُفادُوهُمْ وَ هُوَ مُحَرَّمٌ عَلَيْکُمْ إِخْراجُهُمْ أَ فَتُؤْمِنُونَ بِبَعْضِ الْکِتابِ وَ تَکْفُرُونَ بِبَعْضٍ فَما جَزاءُ مَنْ يَفْعَلُ ذلِکَ مِنْکُمْ إِلاَّ خِزْيٌ فِي الْحَياةِ الدُّنْيا وَ يَوْمَ الْقِيامَةِ يُرَدُّونَ إِلي‌ أَشَدِّ الْعَذابِ وَ مَا اللَّهُ بِغافِلٍ عَمَّا تَعْمَلُونَ﴾[1]

تفسیر آیه 85: در آیه قبل این مطلب بیان شد که از یهود و بنی‌اسرائیل دو پیمان و میثاق گرفته شد: یکی اینکه از کشتن پرهیز کنند، ﴿إِذْ أَخَذْنا ميثاقَکُمْ لا تَسْفِکُونَ دِماءَکُمْ وَ لا تُخْرِجُونَ أَنْفُسَکُمْ مِنْ دِيارِکُمْ﴾[2] و پیمان دوم این بود که کسی را از منزلش آواره نکنند. این دو پیمان را حضرت موسی (ع) از بنی‌اسرائیل گرفته و در تورات آمده است. ولی بنی‌اسرائیل بر خلاف میثاق و پیمان خود عمل کردند؛ یعنی هم مردم را کشتند و هم بعضی را آواره کردند: ﴿ثُمَّ أَنْتُمْ هؤُلاءِ تَقْتُلُونَ أَنْفُسَکُمْ﴾ سپس خودتان با هم جنگ کردید و مردم را کشتید ﴿وَ تُخْرِجُونَ فَريقاً مِنْکُمْ مِنْ دِيارِهِمْ﴾ و عده‌ای را آواره کردید، پس درست آن پیمان را که بستید زیرپا گذاشتید.

﴿تَظاهَرُونَ عَلَيْهِمْ بِالْإِثْمِ وَ الْعُدْوانِ﴾ در هنگام گناه و عدوان به هم کمک کردید. ظهیر به معنای کمک‌کار است؛ تظاهرون یعنی پشت هم بودید و به همدیگر کمک کردید و قتل و غارت انجام دادید و مردم را آواره کردید. اثم به معنای گناه است و عدوان به معنای تجاوز است.

﴿تَظاهَرُونَ عَلَيْهِمْ بِالْإِثْمِ وَ الْعُدْوانِ﴾ شما مرتکب قتل می‌شوید، مردم را آواره می‌کنید و بعد از اینکه جنگ شما تمام شد، پول می‌دهید و اسرا را می‌خرید و آزاد می‌کنید مثل اینکه بعضی از انسان‌ها کارهای زشتی را مرتکب می‌شوند و در کنار آن یک کار خوب هم انجام می‌دهند. این‌دو با هم متناقض هستند؛ اگر شما این روحیه را دارید که اسیر‌ها را آزاد می‌کنید، چرا از اول جنگ به پا می‌کنید و مردم را می‌کشید و عده‌ای را آواره می‌کنید؟ می‌گویند در تورات نوشته که اسیرها را آزاد کنید؛ بله آزاد کردن اسیر خوب است ولی چرا کارهای بد قبلی را انجام دادید و کشتید و آواره کردید؟ چرا کاری کردید که آن‌ها اسیر شوند که بخواهید آزاد کنید؟ ﴿وَ إِنْ يَأْتُوکُمْ أُساري‌ تُفادُوهُمْ﴾ اگر اسرا (اُساری جمع اسیر است) نزد شما آمدند شما تُفادُوهُمْ فدیه و پول می‌دهید و می‌گویید که در تورات آمده که این‌ها باید آزاد شوند، اگر شما اهل عمل کردن به تورات هستید، چرا به آن دو عهد عمل نمی‌کنید؟ لذا این افعال شما با هم همخوانی ندارد. ﴿وَ هُوَ مُحَرَّمٌ عَلَيْکُمْ إِخْراجُهُمْ﴾ در حالیکه اخراج این‌ها کار حرامی است.

﴿أَ فَتُؤْمِنُونَ بِبَعْضِ الْکِتابِ وَ تَکْفُرُونَ بِبَعْضٍ﴾ ای بنی‌اسرائیل شما کسانی هستید که بعضی از احکام تورات را عمل می‌کنید و بعضی از آن را عمل نمی‌کنید. در جایی که تورات می‌گوید جنگ و کشتار نکنید و مردم را آواره نکنید، شما عمل نمی‌کنید اما یک جای تورات که گفته اسیر را آزاد کنید، عمل می‌کنید؛ از یک جهت می‌خواهید بگویید به تورات عمل می‌کنید ولی جاهای مهم‌تر را رها می‌کنید.

در میان ادیان گاهی بعضی افراد پیدا می‌شوند که بعضی از احکام که به نفع آن‌هاست و با ذوق سلیقه آن‌ها سازگار است را عمل می‌کنند ولی احکام اصلی را عمل نمی‌کند؛ مثلا به مسجد می‌رود و نماز می‌خواند ولی نسبت به جهاد و خمس و اینگونه اعمال بی‌تفاوت است و انجام نمی‌دهد. به این‌گونه عمل کردن به دستورات دین، ﴿أَ فَتُؤْمِنُونَ بِبَعْضِ الْکِتابِ وَ تَکْفُرُونَ بِبَعْضٍ﴾ گفته می‌شود.

نکته اول: یکی از نکاتی که از این آیه به دست می‌آید این است که ایمان آوردن به عمل انسان است؛ یعنی وقتی شما مردم را می‌کشید، با ایمان سازگار نیست. وقتی تورات می‌گوید مردم را آواره نکنید و شما این کار را انجام می‌دهید، معلوم می‌شود که شما ایمان ندارید؛ به عبارت دیگر عمل نشانگر ایمان است؛ یعنی اگر عمل شما برخلاف دستورات تورات باشد به این معناست که شما به تورات ایمان نیاورده‌اید. کسی که ایمان می‌آورد به همه دستورات ایمان می‌آورد و همه دستورات را عمل می‌کند نه اینکه دستورات مهم را عمل نکند و دستوراتی که سطحی‌تر است را عمل کند، این ایمان به تورات نیست. ﴿أَ فَتُؤْمِنُونَ بِبَعْضِ الْکِتابِ وَ تَکْفُرُونَ بِبَعْضٍ﴾ منظور از کتاب در اینجا تورات است.

نکته دوم: خداوند متعال در این آیه می‌فرماید: ﴿فَما جَزاءُ مَنْ يَفْعَلُ ذلِکَ مِنْکُمْ إِلاَّ خِزْيٌ فِي الْحَياةِ الدُّنْيا وَ يَوْمَ الْقِيامَةِ يُرَدُّونَ إِلي‌ أَشَدِّ الْعَذابِ﴾ جزای کسانی که تؤمنون ببعض و تکفرون ببعض هستند چیست؟ جزای آن‌ها این است که در دنیا رسوا می‌شوند و در آخرت هم رسوا می‌شوند و روز قیامت به اشدّ عذاب، معذّب خواهند شد. اشدّ عذاب برای چیست؟ اینها که به بعضی از دستورات ایمان داشتند و عمل می‌کردند، چرا به اشد عذاب معذب می‌شوند در حالیکه اشد عذاب برای کفار است؟

معلوم می‌شود که کسانی که یؤمنون ببعض الکتاب و یکفرون ببعض هستند، از کفار بدترند، چون کفار صریح اعلام می‌کنند که این دین را قبول نداریم ولی مؤمنون ببعض خود را در میان مسلمانان قرار می‌دهند و از آن طرف احکام اصیل اسلامی را زیرپا می گذارند و از اینجا مشخص می‌شود که ایمان ندارند و اسلام واقعی را قبول نکرده است بلکه برای بهره بردن از مزایای اسلام بعضی از ظواهر را رعایت می‌کنند، در جایی که باید جان یا مال داد، حضور ندارد ولی جاهایی که زحمتی ندارد و اسمی از مسلمان و عنوان مسلمانی دارد، کارهایی را انجام می‌دهد.

کسانی که یؤمنون ببعض الکتاب و یکفرون ببعض هستند، با افراد گناهکار فرق دارند؛ افراد دسته اول به بعضی از دستورات اعتقاد ندارند و به بعضی اعتقاد دارند ولی افراد گناهکار با اعتقاد به اینکه این کار گناه است ولی به خاطر سستی دست به گناه می‌زنند.

دو قبیله بنی قریظه و بنی نضیر با هم برادر بودند ولی با هم جنگیدند و کشتار زیادی انجام شد و عده‌ای هم آواره شدند و بعد که جنگ آن‌ها تمام شد، فدیه می‌دادند و اسیرها را آزاد می‌کردند که این آیه به آن‌ها اشاره دارد.

در هر صورت مهم است که انسان به این نکته توجه داشته باشد که به همه دستورات اسلام پایبند باشد و آن‌ها را اجرا و عمل کند، در هر دینی همینطور است. کسانی که در جامعه این حالت را دارند که به بعضی از دستورات اسلام عمل می‌کنند و بعضی از دستورات را عمل نمی‌کنند؛ یعنی یؤمنون ببعض و یکفرون ببعض هستند، نشانه این است که ایمان واقعی ندارند. اگر پیامبر (ص) و قرآن حق است همه آن را باید پذیرفت.

نکته سوم: ﴿فَما جَزاءُ مَنْ يَفْعَلُ ذلِکَ مِنْکُمْ﴾ از این جمله استفاده می‌شود که همه بنی‌اسرائیل این‌طور نبودند بلکه عده‌ای از آن‌ها یؤمنون ببعض و یکفرون ببعض بودند.

نکته چهارم: ﴿ثُمَّ أَنْتُمْ هؤُلاءِ تَقْتُلُونَ أَنْفُسَکُمْ﴾ معنای این عبارت این است که وقتی شما اهل قبیله خودتان را می‌کشید، به این معناست که خودتان را می‌کشید. انسان که با برادر خودش نمی‌جنگد، جنگیدن با برادر، خودکشی است.

نکته پنجم: آیا ﴿أَ فَتُؤْمِنُونَ بِبَعْضِ الْکِتابِ وَ تَکْفُرُونَ بِبَعْضٍ﴾ به معنای کفر است یا اینکه ایمان دارند؟ از این آیه استفاده می‌شود که این‌ها کافر هستند.