درس تفسیر استاد محسن فقیهی

موضوع: تفسیر سوره بقره/ آیه 84

﴿وَ إِذْ أَخَذْنا ميثاقَکُمْ لا تَسْفِکُونَ دِماءَکُمْ وَ لا تُخْرِجُونَ أَنْفُسَکُمْ مِنْ دِيارِکُمْ ثُمَّ أَقْرَرْتُمْ وَ أَنْتُمْ تَشْهَدُونَ﴾[1]

تفسیر آیه 84: صحبت در تفسیر آیه هشتاد و چهارم از سوره مبارکه بقره است. ﴿وَ إِذْ أَخَذْنا ميثاقَکُمْ﴾ یعنی زمانی که از شما بنی‌اسرائیل عهد و پیمان گرفتیم که ﴿لا تَسْفِکُونَ دِماءَکُمْ﴾ کسی را نکشید و خون کسی را نریزید، ﴿وَ لا تُخْرِجُونَ أَنْفُسَکُمْ مِنْ دِيارِکُمْ﴾ پیمان دومی که خداوند از بنی‌اسرائیل گرفت این بود که کسی را از سرزمین خودش بیرون نکنند، ﴿ثُمَّ أَقْرَرْتُمْ وَ أَنْتُمْ تَشْهَدُونَ﴾ سپس شما پیمان بستید و شهادت دادید که این کار را انجام ندهید.

سؤال: این آیه شریفه خطاب به بنی‌اسرائیل زمان حضرت موسی (ع) است یا یهودیان زمان پیامبر (ص) است؟

جواب: در اینجا سه احتمال وجود دارد:

یکی اینکه بگوییم مقصود از میثاق و عهد و پیمانی که از بنی‌اسرائیل گرفته شده، در زمان حضرت موسی (ع) است، در آن زمان حضرت موسی (ع) از بنی اسرائیل پیمان گرفت که ﴿لا تَسْفِکُونَ دِماءَکُمْ وَ لا تُخْرِجُونَ أَنْفُسَکُمْ مِنْ دِيارِکُمْ﴾ این مربوط به زمان حضرت موسی (ع) است که معجزات را دیدند و اقرار کردند و شهادت دادند و شاهد بودند و از آن‌ها پیمان گرفته شد که دو کار را انجام ندهند: یکی اینکه یکدیگر را به قتل نرسانند و دیگر اینکه کسی را از منزل و زندگی خودش خارج و آواره نکنند.

احتمال دیگر آن است که ﴿إِذْ أَخَذْنا ميثاقَکُمْ لا تَسْفِکُونَ دِماءَکُمْ وَ لا تُخْرِجُونَ أَنْفُسَکُمْ مِنْ دِيارِکُمْ﴾ مربوط به قوم بنی‌اسرائیل و زمان حضرت موسی (ع) است که حضرت موسی (ع) از آن‌ها پیمان گرفت که ﴿لا تَسْفِکُونَ دِماءَکُمْ وَ لا تُخْرِجُونَ أَنْفُسَکُمْ مِنْ دِيارِکُمْ﴾ اما آنچه مربوط به یهود زمان پیامبر (ص) است این است که ﴿ثُمَّ أَقْرَرْتُمْ وَ أَنْتُمْ تَشْهَدُونَ﴾ شما به حرف گذشتگان خود اقرار می‌کنید و حرف آن‌ها را پذیرفته‌اید پس شما هم همان افکار و عقایدی که اسلاف شما داشته‌اند را قبول دارید لذا آن پیمان که بنی‌اسرائیل زمان حضرت موسی (ع) بستند شما هم به آن ملزم باشید و آن را اجرا کنید و در زمان پیامبر (ص) جنگ و خونریزی نکنید و کسی را آواره نکنید و به کشورهای دیگر حمله نکنید. یکی از برنامه‌های اسلام این است که کسی را آواره نکنید و با کسانی که در کشورهای دیگر زندگی می‌کنند جنگ نکنید و آن‌ها را آواره نکنید.

احتمال سوم آن است که ﴿إِذْ أَخَذْنا ميثاقَکُمْ لا تَسْفِکُونَ دِماءَکُمْ وَ لا تُخْرِجُونَ أَنْفُسَکُمْ مِنْ دِيارِکُمْ﴾ مربوط به اسلاف و قوم بنی‌اسرائیل زمان حضرت موسی (ع) است اما ﴿أقررتم﴾ در ﴿ثُمَّ أَقْرَرْتُمْ وَ أَنْتُمْ تَشْهَدُونَ﴾ صیغه ماضی است و ﴿تشهدون﴾ صیغه مضارع است. در اینجا احتمال داده شده که ﴿أقررتم﴾ مربوط به اسلاف یعنی یهودیان حضرت موسی (ع) باشد و ﴿أَنْتُمْ تَشْهَدُونَ﴾ که صیغه مضارع است، مربوط به یهودیان زمان پیامبر (ص) است؛ چون ضمیر منفصل (أنتم) آورده شده و تشهدون هم صیغه مضارع است؛ یعنی شما که یهودیان زمان پیامبر (ص) هستید، شهادت می‌دهید و پیرو اسلاف خود و یهودیان زمان حضرت موسی (ع) هستید.

در آیه بعد می‌فرماید: ﴿ثُمَّ أَنْتُمْ هؤُلاءِ تَقْتُلُونَ أَنْفُسَکُمْ وَ تُخْرِجُونَ فَريقاً مِنْکُمْ مِنْ دِيارِهِمْ﴾ یعنی شما به این پیمان عمل نمی‌کنید و جنگ می‌کنید و افراد را می‌کشید و مردم را آواره می‌کنید. این آیه قرینه بر این است که بنی‌اسرائیل به پیمانی که در زمان حضرت موسی (ع) بستند، الآن در زمان پیامبر (ص) عمل نمی‌کنند و هم جنگ برپا می‌کنند و مردم را می‌کشند و هم عده‌ای را آواره می‌کنند. پس آیه بیانگر این مطلب است که اسلاف شما که شما به آن‌ها اعتقاد دارید، این پیمان را بستند و این میثاق را دادند، چرا شما به آن عمل نمی‌کنید؟

نکته اول: داشتن وطن؛ هر انسانی دارای وطنی است و وطن آن‌ها هم برای آن‌ها محترم است و ما حق نداریم به وطن دیگران تجاوز کنیم. اسلام این مطلب را پذیرفته که اگر کسی در سرزمینی ساکن شده؛ یعنی در ابتدا ساکن بوده نه اینکه کسی را از دیارش اخراج کرده و خودش ساکن شده باشد، آن‌جا وطن اوست و برای او محترم است و کسی حق ندارد آن وطن را از او بگیرد.

نکته دوم: بنی‌اسرائیل همان‌طور که در زمان گذشته عهد و میثاق را می‌شکستند الآن هم به عهد و میثاقی که می‌بندند، پایبند نیستند و عهدشان را می‌شکنند و به عهدی که می‌بندند نمی‌توان اعتماد کرد.

نکته سوم: جملات این آیه حکایت بر این دارد که همه افراد یک جامعه و مملکت، یک پیکر واحد هستند، به قول شاعر:

شما در این آیه ببینید چه تعبیراتی به کار رفته است؛ ﴿وَ إِذْ أَخَذْنا ميثاقَکُمْ لا تَسْفِکُونَ دِماءَکُمْ﴾ یعنی خون خودتان را نریزید، شما اهل یک جامعه هستید و یک وطن دارید، از کلمه ﴿دِماءَکُمْ﴾ برداشت می‌شود که اگر هم‌وطن شماست نباید خون او را بریزید؛ یعنی شما پیکر واحد هستید، لا تسفکون دماء غیرکم نگفته، ﴿وَ لا تُخْرِجُونَ أَنْفُسَکُمْ مِنْ دِيارِکُمْ﴾ خودتان را از دیار و وطن خودتان خارج نکنید، اگر اهل یک دیار و وطن هستید، حق ندارید کسی را از دیار خودتان اخراج کنید. این آیه شریفه دلالت بر این دارد که تجاوز به دیگران و کشتن دیگران عامل فساد در جامعه است یعنی اگر خواستید تشخیص دهید که یک جامعه فاسد شده، ببینید به حریم دیگران تجاوز می‌شود یا نه؟ اگر دیدید به حریم دیگران تجاوز می‌کنند، علامت فساد جامعه است.