موضوع: تفسیر قرآن/سوره بقره /آیه 211

﴿سَلْ بَني‌ إِسْرائيلَ کَمْ آتَيْناهُمْ مِنْ آيَةٍ بَيِّنَةٍ وَ مَنْ يُبَدِّلْ نِعْمَةَ اللَّهِ مِنْ بَعْدِ ما جاءَتْهُ فَإِنَّ اللَّهَ شَديدُ الْعِقابِ﴾[1]

صحبت در تفسیر آیه دویست‌ویاز‌دهم سوره بقره است. این آیه به بنی‌اسرائیل اشاره دارد و می‌فرماید: از بنی‌اسرائیل بپرسید که ما چقدر دلایل روشن (معجزات آشکار) به آنها نشان دادیم. پیامبری مانند حضرت موسی برای بنی‌اسرائیل مبعوث شد تا آنان را از اسارت فرعون نجات دهد و معجزات بسیاری را به آن‌ها نشان داد. اما این قوم، بعد از مدتی کوتاه، گوساله‌پرست شدند. حضرت موسی برای دریافت وحی به کوه طور رفت و در همان مدت کوتاه، بنی‌اسرائیل تمام معجزات و پیام الهی را کنار گذاشتند و گوساله‌پرستی پیشه کردند.

این کفران نعمت باعث غضب الهی شد: ﴿وَبَاءُوا بِغَضَبٍ مِّنَ اللَّهِ﴾[2] . خداوند می‌فرماید کفران نعمت، غضب الهی را در پی دارد. ﴿وَ مَنْ يُبَدِّلْ نِعْمَةَ اللَّهِ﴾ بنی‌اسرائیل نعمت‌های بسیاری داشتند؛ پیامبر الهی، معجزات فراوان، اوضاع مادی و معنوی مناسب، اما با کنار گذاشتن معارف الهی و روی آوردن به گوساله‌پرستی، نعمت‌های الهی را ناسپاسی کردند. جزای کفران نعمت ﴿فَإِنَّ اللَّهَ شَديدُ الْعِقابِ﴾ است. نتیجه این کفران نعمت، گرفتاری آنان در سختی‌ها و محرومیت از الطاف الهی بود. قرآن کریم قانون الهی را چنین بیان می‌کند: ﴿وَمَا ظَلَمَهُمُ اللَّهُ وَلَكِنْ كَانُوا أَنْفُسَهُمْ يَظْلِمُونَ﴾[3] یعنی خدا به کسی ظلم نمی‌کند، بلکه انسان‌ها با اعمال خود به خویشتن ظلم می‌کنند.

عبرتی برای همگان:

این تاریخ عبرت‌آموز است؛ چراکه نعمت‌های الهی مسئولیت‌آورند. اگر خداوند نعمتی به انسان عطا کرد، قدردانی و استفاده صحیح از آن واجب است. علم، قدرت، مال، سلامتی، و حتی داشتن خانواده خوب، همه نعمت‌های الهی هستند که باید شکر آنها به‌جا آورده شود. در غیر این صورت، این نعمت‌ها از دست خواهند رفت. خداوند می‌فرماید: ﴿إِنَّ اللَّهَ شَدِيدُ الْعِقَابِ﴾ هرکس کفران نعمت کند، غضب الهی شامل حالش می‌شود.

قانون الهی درباره شکر نعمت:

شکر نعمت باعث افزونی آن است و کفران نعمت موجب زوال آن. خداوند در آیات دیگر نیز بر این قانون تأکید کرده است. اگر دیدید نعمتی از شما گرفته شده یا کارهایتان دچار گره و مشکلات شده، ابتدا به خودتان بنگرید؛ آیا کفران نعمت کرده‌اید؟ آیا مسئولیت نعمت را ادا نکرده‌اید؟ بسیاری از مشکلات ما به خاطر اعمال خودمان و ناشکری از نعمات الهی است.

خداوند قانونی گذاشته و آن این است که کسانی که کفران نعمت کنند، مبتلا می‌شوند و مشکل برای آن‌ها به وجود می‌آید. پس علت فاعلی مشکلات، خود انسان است هرچند علت غایی آن مشکلات خداوند باشد.

نقش عقل و دین در شکر نعمت:

دین و عقل به‌طور مشترک بر اهمیت شکرگذاری تأکید دارند. عقل حکم می‌کند که اگر نعمتی در زندگی‌تان وجود دارد، باید آن را درست استفاده کنید و قدردان باشید. از این رو، احکام الهی مانند نماز و زکات، که مصالح بسیاری در آنها وجود دارد، به نفع انسان است. همچنین نواهی الهی مثل پرهیز از زنا و شراب‌خواری به دلیل مفاسد آشکار آنهاست. عقل این مفاسد را درک کرده و ترک آن را ضروری می‌داند.

بنی‌اسرائیل؛ نماد عبرت‌آموز:

بنی‌اسرائیل، با وجود دریافت نعمات فراوان و معجزات بزرگ، از این نعمت‌ها به‌درستی استفاده نکردند و به جای شکر نعمت، در مسیر باطل گام برداشتند. نتیجه این انحراف، گرفتاری در مشکلات فراوان و غضب الهی شد. آنان امروز نیز از منفورترین اقوام در افکار عمومی جهانی هستند. حتی سازمان‌های بین‌المللی و ملت‌ها به جنایات و ظلم‌های آنان اعتراض دارند. این وضعیت، نمادی از غضب خداوند است که به دلیل کفران نعمت شامل حال آنان شده است.

اصولا خداوند متعال هر مطلبی را که بیان می‌کند، ارشاد و راهنمایی است، مثلا امر می‌کند که این کار را انجام دهید یا نهی می‌کند که این کار را انجام ندهید، ارشاد به این است که در اینجا مفسده‌ای وجود دارد. اگر می‌فرماید: ﴿وَ لا تَقْرَبُوا الزِّنی﴾[4] ارشاد به این است که در زنا مفاسدی وجود دارد. وقتی مفسده وجود داشت، عقل می‌گوید باید ترک کنید. در ﴿أَقيمُوا الصَّلاةَ﴾[5] مصلحت وجود دارد، خداوند بی‌جهت دستور به اقامه نماز نمی‌دهد، ﴿أَقيمُوا الصَّلاةَ﴾ ارشاد به وجود مصالح ملزمه است؛ یعنی لازم است که این مصالح را دریافت کنید. دستورات خداوند کاشف از وجود مصالح و مفاسد است. وقتی مصالح و مفاسد در جامعه مشخص شد، عقل به ترک مفسده و جلب مصلحت حکم می‌کند.

این آیه نیز ارشاد است و به این مطلب ارشاد و راهنمایی می‌کند که ای انسان، توجه داشته باش که از نعمت‌هایی که داری خوب استفاده کنی و شکر آن را بجا آوری، مثلا ماشین داری، باید از آن درست استفاده کنی و آن را حفظ کنی، گاهی مؤمنان را به مقصد برسانی. این شکر نعمت ماشین است.

سخن پایانی:

خداوند متعال نعمت‌های بسیاری به انسان‌ها عطا کرده است. وظیفه ما شکر این نعمت‌ها و استفاده صحیح از آنهاست. اگر انسان نعمت‌های الهی را قدر بداند و در مسیر حق از آنها استفاده کند، آن نعمت‌ها افزون خواهند شد و زندگی‌اش تکامل می‌یابد. اما اگر ناسپاسی کند، اثر وضعی این اعمال به شکل محرومیت از نعمت‌ها ظاهر می‌شود. امیدواریم همه ما توفیق شکرگزاری و استفاده درست از نعمت‌های پروردگار را داشته باشیم.