موضوع: تفسیر قرآن/سوره بقره /آیه 210

﴿هَلْ يَنْظُرُونَ إِلاَّ أَنْ يَأْتِيَهُمُ اللَّهُ في‌ ظُلَلٍ مِنَ الْغَمامِ وَ الْمَلائِکَةُ وَ قُضِيَ الْأَمْرُ وَ إِلَي اللَّهِ تُرْجَعُ الْأُمُورُ﴾[1]

صحبت در تفسیر آیه دویست‌و‌دهم سوره بقره است. این آیه درباره گروهی از افراد است که با وجود نشانه‌ها و معجزاتی که انبیای الهی برای هدایت آورده بودند، همچنان بهانه‌جویی می‌کردند و خواسته‌هایی غیرممکن و بی‌منطق داشتند. این افراد با دیدن دلایل روشن، بجای پذیرش حق، می‌گفتند: "ما می‌خواهیم خود خدا و فرشتگان را ببینیم." این خواسته نه به دلیل نیاز به دلیل بیشتر، بلکه برای انکار حقیقت و فرار از پذیرش ایمان بود. درخواست دیدن خداوند و فرشتگان، با وجود معجزات و نشانه‌ها، تنها بهانه‌ای برای انکار بود و از سر لجاجت و خودداری از پذیرش حق مطرح می‌شد.

خداوند در این آیه می‌خواهد نشان دهد که چنین خواسته‌ای نه تنها غیرممکن است، بلکه منطقی هم نیست؛ زیرا خداوند جسم و مادی نیست که بتوان او را با چشم ظاهر دید. خداوند در قالب جسم قرار نمی‌گیرد که انسان بتواند او را مانند یک شیء ببیند. آن‌ها ادعا می‌کردند اگر خدا و فرشتگان را ببینند، ایمان خواهند آورد، اما این حرفی نادرست و بی‌منطق است. اساساً چنین خواسته‌ای، ممکن نیست و با حکمت الهی سازگار نیست. ایمان به خداوند باید از طریق اندیشه، تعقل و بصیرت باشد، نه به‌صورت یک امر جسمانی و مادی.

معنای ﴿هَلْ يَنْظُرُونَ﴾:

وقتی کسی کار بدی انجام می‌دهد، با او صحبت نمی‌کنید، با آدم حسابی که آن طرف ایستاده صحبت می‌کنید. می‌گویید: نگاه می‌کنی؟ می‌شنوی چه حرف‌هایی می‌زنند و چه می‌گویند؟ خطاب شما به سمت انسان‌های بی منطق نمی‌رود بلکه به سمت انسان‌های اهل منطق می‌آید.

معنای نظر:

یکی از واژگان مهم این آیه "نظر" است که در زبان عربی و همچنین در متون دینی، معانی مختلفی دارد. از یک سو، "نظر" به معنای نگاه کردن و دیدن با چشم است. مانند وقتی که به مسجد یا هر شیء دیگری نگاه می‌کنید و می‌گویید آن را می‌بینم. این همان نگاه ظاهری است که با چشم فیزیکی انجام می‌شود و آن را "النظر بالبصر" می‌نامند.

معنای دوم "نظر" در قرآن و منابع دینی، نگاهی عمیق و همراه با تدبر و بصیرت است؛ به این معنا که انسان نه تنها به ظاهر نگاه کند، بلکه در مورد آنچه می‌بیند، تأمل کند و از آن به حقایقی درونی و معنوی برسد. این نوع نگاه را "نظر با بصیرت" می‌نامند.

معنای سوم "نظر"، ترکیبی از هر دو معناست؛ یعنی هم نگاه کردن با چشم و هم تدبر در آنچه دیده می‌شود. در این معنا، انسان به ظاهر چیزها نگاه می‌کند، اما در عین حال به عمق آن‌ها نیز فکر می‌کند و حقیقت پشت آن را درک می‌کند. به عنوان مثال، در قرآن آمده که به آسمان و زمین و آفرینش نگاه کنید و بیندیشید که این‌ها چگونه خلق شده‌اند. این نگاه، نه صرفاً نگاه فیزیکی است و نه تنها تعقل و تدبر؛ بلکه هر دو را شامل می‌شود.

این آیه در صدد است بهانه‌جویی و لجاجت این افراد را مذمت کند. درخواست دیدن خداوند و فرشتگان با چشم، از نظر منطقی و عقلی امکان‌پذیر نیست و صرفاً بهانه‌ای است برای فرار از پذیرش حقیقت. افرادی که چنین درخواست‌هایی مطرح می‌کردند، می‌خواستند بهانه‌ای برای دوری از حق بیابند و نمی‌خواستند واقعاً حقیقت را بپذیرند. نظر در این آیه معنای سوم را شامل می‌شود؛ یعنی هم نگاه ظاهری و هم تعقل و تدبر مورد نظر است.

مقتضای جکمت خداوند:

این آیه در ادامه آیه قبل است که فرمود: ﴿أَنَّ اللَّهَ عَزيزٌ حَکيمٌ﴾[2] حکمت خداوند یعنی خداوند کارهایی را انجام می‌دهد که با حکمت باشد، خداوند کار غیر حکیمانه انجام نمی‌دهد. اینکه شما می‌گویید می‌خواهیم خدا و ملائکه را ببینیم کار غیر حکیمانه است و با عقل و منطق سازگار نیست. خداوند عزیز و حکیم است و به همه چیز قادر است ولی قدرت به کارهای محال تعلق نمی‌گیرد. این بیان ﴿عَزيزٌ حَکيمٌ﴾ است که اقتضای حکمت خداوند اینچنین است.

در مقابل، کسانی که بصیرت ندارند و دنبال دلیل‌های بی‌پایه هستند، نمی‌توانند این حقیقت را دریابند و بهانه‌هایی چون دیدن خداوند و فرشتگان مطرح می‌کنند. خداوند به آنها می‌گوید که همه امور به سوی او بازمی‌گردد و این ادعاهای بی‌پایه و غیرمنطقی نباید مانع پذیرش حقیقت شود.

در پایان این آیه، خداوند متعال اشاره می‌کند که کارها و امور به سوی او بازمی‌گردد و همه چیز در دست اوست. این سخن به این معناست که در نهایت حقیقت آشکار می‌شود و افراد عاقل و اهل بصیرت، با دیدن نشانه‌های الهی ایمان می‌آورند. کسانی که بصیرت ندارند، هرچند که نشانه‌های واضح در برابرشان باشد، همچنان بهانه‌جویی می‌کنند و از حقیقت دوری می‌کنند. بنابراین، خداوند به کسانی که در این لجاجت به سر می‌برند هشدار می‌دهد و به بصیران و صاحبان خرد یادآوری می‌کند که نگاه عمیق و همراه با بصیرت بهترین راه برای درک حقیقت و رسیدن به خداوند است.

این آیه به ما می‌آموزد که باید ایمان و شناخت خداوند را از طریق تعقل و بصیرت به دست آوریم و بدانیم که برخی درخواست‌ها، مانند دیدن خداوند و فرشتگان با چشم فیزیکی، بی‌منطق و محال است و با حکمت الهی سازگار نیست.