موضوع: تفسیر قرآن/سوره بقره /آیه 209

﴿فَإِنْ زَلَلْتُمْ مِنْ بَعْدِ ما جاءَتْکُمُ الْبَيِّناتُ فَاعْلَمُوا أَنَّ اللَّهَ عَزيزٌ حَکيمٌ﴾[1]

صحبت در تفسیر آیه دویست‌و‌نهم سوره بقره است. ﴿فَإِنْ زَلَلْتُمْ مِنْ بَعْدِ ما جاءَتْکُمُ الْبَيِّناتُ﴾، خداوند می‌فرماید اگر بعد از آمدن دلایل روشن و حقایق، انسان‌ها دچار لغزش شوند، ﴿فَاعْلَمُوا أَنَّ اللَّهَ عَزيزٌ حَکيمٌ﴾ بدانند که خداوند عزیز و حکیم است. اینجا دیگر حجت بر انسان تمام شده؛ یعنی خدا دلایل و براهین روشن را به او رسانده و او به آگاهی رسیده، پس اگر بعد از این‌ها دچار لغزش شود، با آگاهی بوده و دیگر نمی‌تواند بگوید که جاهل و ناآگاه بوده است. اینجا سخن از کسی است که به دلیل هواهای نفسانی از علم و آگاهی‌اش دست می‌کشد. این نکته مهم است که بر اساس این آیه، زمانی که دلایل روشن و براهین واضح وجود دارد و انسان به آگاهی رسیده است، هر گونه انحراف پس از آن به دلیل عدم توجه به همان علم و آگاهی خواهد بود.

معنای ﴿فَإِنْ زَلَلْتُمْ﴾:

عبارت ﴿فَإِنْ زَلَلْتُمْ﴾ به این معنا است که اگر انسان با وجود آگاهی و روشن بودن دلایل، دچار لغزش شود، باید بداند که خداوند عزیز و حکیم است. لذا این عبارت به روشنی می‌گوید که برایتان کاملاً روشن شده است؛ این گونه نیست که انسان به خاطر ناآگاهی دچار لغزش شود. یک زمان انسان آگاهی ندارد و از سر جهل گمراه می‌شود، اما زمانی دیگر، دلایل و استدلال‌های محکم برای او آورده شده، آگاهی پیدا کرده و سپس دچار تزلزل می‌شود. اگر چنین شود، باید بداند که ﴿إِنَّ اللَّهَ عَزيزٌ حَکيمٌ﴾؛ یعنی خدا عزیز و حکیم است.

قدرت:

نکته‌ای که در اینجا وجود دارد، این است که کیفر خداوند بر اساس حکمت است. خداوند حکیم است و در عین حال قدرت نیز دارد. یکی از مهم‌ترین چیزهایی که انسان‌ها را تهدید می‌کند و به خطر می‌اندازد، همین قدرت است. قدرت می‌تواند غرور، تکبر و فساد به بار بیاورد و انسان را به انحراف بکشاند. بسیاری از مشکلات و فسادهایی که در جوامع کنونی وجود دارد، به دلیل سوءاستفاده از قدرت است؛ مثل آنچه که در جوامع آمریکا و اروپا و ظلم‌های صهیونیسم رخ می‌دهد. این قدرت است که غرور، تکبر و فساد می‌آورد و بزرگ‌ترین خطر برای انسان و جامعه همین قدرت است.

وای به زمانی که کسی قدرت پیدا کند و بخواهد انتقام بگیرد؛ مثلاً اگر کسی به شما سلام نکرده یا جواب سلامتان را نداده است، زمانی که قدرتمند شوید، خطر این وجود دارد که به فکر انتقام و بی‌عدالتی بیفتید. قدرت چیزی است که اگر در دست انسان معصوم یا اولیاء الله نباشد، ممکن است فرد به فساد کشیده شود. به همین دلیل در قرآن کریم از ترکیب ﴿عَزِيزٌ حَكِيمٌ﴾ استفاده شده است؛ قدرت خداوند همراه با حکمت اوست.

معنای عزیز:

در قرآن، واژه "عزیز" حدود هشتاد بار استفاده شده و هر جا که عزیز آمده، کنارش حکیم، رحیم، علیم، حمید یا کریم ذکر شده است. قدرت باید با حکمت و رحم همراه باشد. عزیز یعنی قدرتمندی که هیچ‌کس نمی‌تواند بر او غلبه کند؛ اگر این قدرت با حکمت و رحم نیز همراه باشد، ارزشمند است. هر کدام از شما در خانه، صاحب قدرت هستید، اگر از این قدرت درست استفاده کنید، خیلی خوب است ولی اگر از قدرت درست استفاده نکنید، بدترین صفت است و چیزی که می‌تواند بهترین چیز باشد، تبدیل به بدترین چیز می‌شود. عصبانی می‌شود و فریاد می‌زند و به زن و بچه و همسایه ظلم می‌کند. پس قدرت باید همراه با حکمت و رحمت باشد. «الْعَزِيزُ الْقَدِيرُ الذى لا يغالب»[2] عزیز یعنی کسی که قدرتی دارد که هیچ‌کس بر او غلبه پیدا نمی‌کند.

کلمه عزیز تنها برای خداوند استعمال نمی‌شود؛ مثلاً در آیه ﴿يَا أَيُّهَا الْعَزِيزُ مَسَّنَا وَأَهْلَنَا الضُّرُّ وَجِئْنَا بِبِضَاعَةٍ مُزْجَاةٍ﴾[3] «عَزِيز» به فردی غیر از خداوند؛ یعنی حضرت یوسف (علیه‌السلام) اطلاق شده است.

پس خداوند عزیز است، اما از نوع عزیز حکیم، رحیم، کریم. توجه به این نکته ضروری است که اگر کسی قدرت پیدا کند، این قدرت او را مغرور نکند و باعث گمراهی و بدبختی نشود. در تجربه‌های شخصی دیده‌ایم که برخی دوستان قدیمی وقتی شغلی یا مقامی می‌گیرند، احوال‌پرسی نمی‌کنند یا جواب تلفن شما را نمی‌دهند؛ این همان غروری است که قدرت برای آن‌ها به ارمغان آورده است.

اگر قدرت پیدا کردید، باید تواضعتان بیشتر شود. قدرت همراه با تواضع و مهربانی زیباست، اما اگر قدرت با تکبر، غرور و ظلم همراه شود، این برای جامعه بدبختی به همراه می‌آورد.

وعید:

برخی مفسران بر این باورند که وعیدها (تهدیدات) در قرآن لازم‌الاجرا نیستند و خداوند ممکن است از روی رحمت و کرامت خود از عذاب کردن بگذرد. از این رو، در این آیه قطعیتی وجود ندارد و روشن نشده که آیا عذاب قطعی خواهد بود یا ممکن است عفو در کار باشد؛ هر دو احتمال مطرح است و به میزان و شدت گمراهی و ظلم بستگی دارد. به عبارت دیگر خداوند تهدید می‌کند تا مردم از گناه دست بکشند، اما ممکن است در مقام اجرا، گذشت کند. اینجاست که می‌گویند خداوند عزیز و حکیم است و هم می‌تواند عذاب کند و هم عفو نماید.

از این آیه می‌توان این برداشت اخلاقی را داشت که باید از قدرت خود به درستی و با حکمت استفاده کنیم و آن را به ابزاری برای ظلم و فساد تبدیل نکنیم.