درس تفسیر استاد محسن فقیهی

موضوع: تفسیر قرآن کریم/ تفسیر سوره بقره/ آیه 201

اکنون صحبت در تفسیر آیه 201 سوره بقره است.

﴿وَمِنْهُمْ مَنْ يَقُولُ رَبَّنَا آتِنَا فِي الدُّنْيَا حَسَنَةً وَفِي الْآخِرَةِ حَسَنَةً وَقِنَا عَذَابَ النَّارِ﴾[1]

و بعضی می‌گویند: «پروردگارا! به ما در دنیا (*نیکی*) عطا کن! و در آخرت نیز (*نیکی*) مرحمت فرما! و ما را از عذابِ آتش نگاه دار!»

در آیه قبل که تفسیر آن بیان شد خداوند متعال کسانی را که فقط دنیا و مسايل دنیوی را از خداوند طلب می‌کنند، توبیخ می‌کند. ﴿وَمَا لَهُ فِي الْآخِرَةِ مِنْ خَلَاقٍ﴾[2] و آنان را در آخرت هیچ بهره ای نیست. همیشه دنبال دنیا هستند، هر چه آرزو و دعا دارند دنیایی است. اما دسته‌ای از مردم هستند که هم دنیا را می خواهند و هم آخرت را و شما هم در قنوت خود این دعا را می‌خوانید که رَبَّنَا آتِنَا فِي الدُّنْيَا حَسَنَةً وَفِي الْآخِرَةِ حَسَنَةً وَقِنَا عَذَابَ النَّارِ، پروردگارا هم در دنیا و هم در آخرت برای ما حسنه عطا کن. این از بهترین دعاهایی است که انسان در قنوت می‌تواند بخواند.

دنیا و آخرت در قرآن کریم

در قرآن کریم 115 بار کلمه دنیا آمده است و 115 مرتبه نیز کلمه آخرت آمده است. و این هم اندازه بودن تکرار کلمات تصادفی نیست بلکه این کاشف از اهمیّت این دو کلمه است. یعنی دنیا و آخرت همسان و هموزن هم هستند. اگر کسی فقط دنبال دنیا باشد در انحراف است و همچنین اگر کسی فقط دنبال آخرت باشد آن هم در انحراف است. ﴿خَلَقَ لَكُمْ مَا فِي الْأَرْضِ جَمِيعًا﴾[3] او خدایی است که همه آنچه را (از نعمت‌ها) در زمین وجود دارد، برای شما آفرید. این زمین مال شماست، این دریاها مال شماست، این ماهی‌ها مال شماست، این درختان مال شماست و ... تمام آنچه در زمین وجود دارد مال شماست. حالا بگذرید از اینکه یک عده تنگ‌نظری می‌کنند و این زمین‌ها را به شما نمی‌دهند، این‌ها مال شماست. مردم باید از این زمین‌ها بهره ببرند، همه این زمین‌ها مال شماست و می‌توانید آن را مالک بشوید و در اختیار بگیرید و لذت دنیا و آخرت برای شماست. بنابراین باید به طور یکسان هم دنیا و هم آخرت را داشته باشید. نگویید من ماشین نمی‌خواهم، منزل نمی‌خواهم، زندگی مرفه نمی‌خواهم؛ خیر، همه این‌ها مطلوب است. ان شاء الله همه شما بهترین زندگی را داشته باشید و هم در دنیا و هم در آخرت خوش و خرم باشید. این یکی از دعاهایی است که خداوند متعال در قرآن مجید بیان فرموده است به دلیل اینکه خلقت بشر بر روی آن استوار است. اگر بنا باشد همه دنبال آخرت بروند و دنیا را رها بکنند، پس خداوند دنیا را برای چه کسی خلق کرده است؟ چه کسی از این آب‌ها و درختان استفاده بکند؟ چه کسی بهتر از شما از این جنگل‌ها استفاده بکند؟ این‌ها همه مال شماست ﴿خَلَقَ لَكُمْ مَا فِي الْأَرْضِ جَمِيعًا﴾[4] . افراط و تفریط را کنار بگذارید با آرامش تمام زندگی عالی داشته باشید. از این نعمات دنیایی به حسنه تعبیر شده است.

معنای حَسَنَةً

گروه اول که در آیه قبل بیان شد فقط دنیا را می‌گفتند و در فکر حلال و حرام آن نبودند. بله یک عده از مردم اینچنین هستند که مقامات دنیا را می‌خواهند چه حرام باشد و چه حلال، پول دنیا را می‌خواهند چه حلال باشد و چه حرام، زن و لذت و شهوت رانی را می‌خواهند چه حلال باشد و چه حرام، همه لذت‌ها را می‌خواهند و حلال و حرام برای آن‌ها فرق نمی‌کند. اما انسان متدین دنیا را می‌خواهد ولی از مسیر حلال آن می‌خواهد، لذا از آن به حسنه تعبیر شده است و فرق این گروه با گروه قبلی این است که هر دو گروه دنیا را می‌خواهند ولی دنیای این‌ها حسنه است. یعنی هر چه هست حلال آن را می‌خواهند و می‌گویند خدایا پول حرام نمی‌خواهم، خدایا حلال آن را برای من برسان، لذات‌ حلال را برای من برسان و همیشه به دنبال کارهای خوب از راه حلال آن هستند. این فرق انسان مؤمن با انسان‌های دیگر است که فِي الدُّنْيَا حَسَنَةً وَفِي الْآخِرَةِ حَسَنَةً می‌خواهند. چرا که هر چه که در دنیا هست نیکو و حسنه است و مطلوب خداوند است.

مصادیق حسنه

خداوند برای مؤمنین بهترین را می‌خواهد، در روایات وارد شده است که حسنه عبارت است از: خانه وسیع، زن صالحه، توسعه در معیشت و وضع مالی خوب است تا زن و فرزند در راحتی و آرامش باشند و خوب زندگی بکنند. یکی دیگر از معانی حسنه که در روایات وارد شده است رفقای خوب است. رفیق خوب خیلی عالی است، باهم بگردید، بخندید و خوش باشید و کارهای خلاف شرع انجام ندهید و همیشه در پی کارهای مستحبی و خیرات و مبرّات باشید.

یکی از دیگر از چیزهایی که در روایات به عنوان حسنه آمده است، اخلاق خوب است. اینکه خداوند به انسان اخلاق خوب بدهد که با زن و بچه‌ها خوش رفتاری بکند و به همه حسن ظن داشته باشد، این حسنه است. وای به حال کسی که همیشه سوء ظن دارد و همیشه بدی مردم را در نظر دارد و فکر می‌کند که همه بد هستند و همه با او دشمن هستند. این‌ سوء ظن‌ها حسنه نیست بلکه سیّئه است.

از مصادیق حسنه که در روایات آمده است حورالعین در آخرت و در دنیا هم زن صالحه، حسن خلق، رفقای خوب، توسعه در معیشت و ... است. این‌ها دنیایی هستند که مسیر آخرت را برای انسان مؤمن فراهم می‌کنند. اگر زن صالحه داشته باشید هم بهتر ملّا می‌شوید و هم بهتر می‌توانید برای نماز شب بلند بشوید و هم بهتر می‌توانید زندگی خود را اداره بکنید. و همچنین اگر رفقای خوب داشته باشید مسیر آخرت را برای شما فراهم می‌کنند. اگر فقر باشد انسان به گناه می‌افتد ولی توسعه در معیشت مسیر آخرت را برای انسان فراهم می‌کند. پس حسنه یعنی دنیایی که مسیر آخرت برای انسان فراهم می‌کند. اگر انسان مؤمن، زن بد اخلاق داشته باشد، زندگی برای وی تلخ می‌شود و نمی‌تواند آنطور که باید و شاید عبادت‌های خود را درست انجام بدهد. انسان اگر وضع مالی وی خوب باشد با خیال راحت و آرامش و لذت نماز می‌خواند ولی اگر فقیر باشد، اصلاً برای نماز حال ندارد و فقط به فکر قرض و قسط و ... است. کسانی که می‌توانند خوب درس بخوانند کسانی هستند که آرامش دارند که البته بخشی از آن با توکل بر خدا و بخشی هم با توسعه در معیشت است که ان شاء الله خداوند به همه عنایت بفرماید.

بالاخره تا می‌توانید از دنیا و آخرت استفاده بکنید، این مطلوب است و اینچنین نیست که ما باید تارک دنیا باشیم و کاری به دنیا نداشته باشیم و دعا کنیم بر اینکه از آتش جهنم هم محفوظ باشیم وَقِنَا عَذَابَ النَّارِ.

توجه داشته باشید که در دنیا هر کسی ممکن است عاشق چیزی باشد، برخی عاشق پول هستند. پول به اندازه برای زندگی انسان لازم و خوب است. برخی هم هستند که عاشق مقام هستند و دوست دارند محبوب بشوند و مقام داشته باشند و ریاست داشته باشند. گاهی ما با بعضی از رفقا به شوخی می‌گوییم خسته نشدی که اینقدر به شما آیت الله العظمی گفتند؟ اینکه یکبار، دوبار، بیست بار به شما آیت الله العظمی گفتند برای شما عادی نشد؟

مقام هم حدّی دارد اینکه به خاطر عشق به مقام، دروغ بگوید، تهمت بگوید، این‌ها خلاف است. خوب است که انسان دنیا را داشته باشد امّا بیشتر از حد که شد، انسان را به خلاف می‌کشاند. خوب است که انسان زن صالحه داشته باشد، امّا اینکه قانع نباشد نه یکی، نه دو تا، نه ده تا و ... این همان اسراف است که خداوند در قرآن می‌فرماید در کارها اسراف نکنید. هر چیزی را در حد حلال به آن توجه بکنید. انسان‌ نباید در دنیا اسراف بکند و توجه داشته باشد که از مسیر حلال به آن‌ها دست پیدا بکند.

سیئه در مقابل حسنه

در مقابل حسنه، سیئه قرار دارد یعنی شما هر چه در دنیا می‌خواهی بخواه، ولی سیئه و گناه نباشد. خواسته‌های هر کسی فرق می‌کند، یکی خانه خوب می‌خواهد، یکی باغچه خوب می‌خواهد و یکی ماشین خوب می‌خواهد، این‌ها هیچ اشکالی ندارد امّا حسنه باشند و سیئه و گناه در آن‌ها نباشد، مال مردم نباشد، رشوه نباشد، اکل مال بالباطل نباشد، خلاف در آن‌ها نباشد. اگر سیئه بود نباید دوروبر آن بروید و حتی مشتبهات را هم کنار بگذارید. اینکه نمی‌دانم این چه جوری است و درست و واضح نیست، بگذار کنار. اما مال شرعی حلال طیب و طاهر برای شما مباح و مطلوب است و خودت استفاده بکن و زیادی آن را هم به فقرا و مستمندان بده. بنابراین یکی از چیزهایی که وظیفه ماست و باید به مردم هم بگوییم این است که ﴿رَبَّنَا آتِنَا فِي الدُّنْيَا حَسَنَةً وَفِي الْآخِرَةِ حَسَنَةً وَقِنَا عَذَابَ النَّارِ﴾[5] یعنی هم دنیا را از خداوند متعال بخواهند -چرا که دنیا آخرت را فراهم می‌کند - و هم آخرت را از خداوند متعال بخواهند.