درس تفسیر استاد محسن فقیهی

موضوع: تفسیر قرآن کریم/ تفسیر سوره بقره/ آیه 198

صحبت در تفسیر آیه 198 سوره بقره است.

﴿لَيْسَ عَلَيْكُمْ جُنَاحٌ أَنْ تَبْتَغُوا فَضْلًا مِنْ رَبِّكُمْ فَإِذَا أَفَضْتُمْ مِنْ عَرَفَاتٍ فَاذْكُرُوا اللَّهَ عِنْدَ الْمَشْعَرِالْحَرَامِ وَاذْكُرُوهُ كَمَا هَدَاكُمْ وَإِنْ كُنْتُمْ مِنْ قَبْلِهِ لَمِنَ الضَّالِّينَ﴾.[1]

خداوند متعال می‌فرماید: گناهی بر شما نیست که از فضلِ پروردگارتان (و از منافع اقتصادی در ایّام حج) طلب کنید (که یکی از منافع حج، پی‌ریزیِ یک اقتصادِ صحیح است). و هنگامی که از «عرفات» کوچ کردید، خدا را نزد «مشعَر الحرام» یاد کنید! او را یاد کنید همان‌طور که شما را هدایت نمود و قطعاً شما پیش از این، از گمراهان بودید.

ما قرآن را که می‌خواهیم معنا بکنیم باید با توجه به آیات دیگر معنا بکنیم یعنی تفسیر قرآن بالقرآن. در سوره جمعه می‌خوانیم:﴿يَا أَيُّهَا الَّذِينَ آمَنُوا إِذَا نُودِيَ لِلصَّلَاةِ مِنْ يَوْمِ الْجُمُعَةِ فَاسْعَوْا إِلَىٰ ذِكْرِ اللَّهِ وَذَرُوا الْبَيْعَ ۚ ذَٰلِكُمْ خَيْرٌ لَكُمْ إِنْ كُنْتُمْ تَعْلَمُونَ﴾[2] معنای این جمله فَاسْعَوْا إِلَىٰ ذِكْرِ اللَّهِ وَذَرُوا الْبَيْعَ چیست؟ به سوی ذکر خدا بشتابید و در نماز جمعه شرکت بکنید و در آن یک ساعت تجارت و خرید و فروش را رها کنید. سپس می‌فرماید: ﴿فَإِذَا قُضِيَتِ الصَّلَاةُ فَانْتَشِرُوا فِي الْأَرْضِ وَابْتَغُوا مِنْ فَضْلِ اللَّهِ وَاذْكُرُوا اللَّهَ كَثِيرًا لَعَلَّكُمْ تُفْلِحُونَ﴾[3] و هنگامی که نماز پایان گرفت (شما آزادید) فَانْتَشِرُوا فِي الْأَرْضِ یعنی در زمین پراکنده شوید و به دنبال زندگی عادی خودتان بروید و وَابْتَغُوا مِنْ فَضْلِ اللَّهِ از فضل خدا بطلبید، یعنی بروید دنبال تجارت و این تجارت بعد از نماز جمعه و عبادت خداوند، رزق و روزی شما از فضل خداست. خدا به شما کمک می‌کند و روزی شما را زیاد می‌کند. خدا به شما محبّت دارد و محبّ وی به شما بیشتر می‌شود و عنایت خداوند شامل حال شما می‌شود و زندگانی‌ شما بهتر می‌شود. پس وَابْتَغُوا مِنْ فَضْلِ اللَّهِ یعنی دنبال تجارت و مسائل دنیوی خود بروید. وقتی شما در نماز جمعه شرکت کردید، هم کارهای معنوی و خدایی و هم کارهای دنیوی خود را انجام داده‌اید. شما به خاطر نمازجمعه، تجارت خود را تعطیل کردید و در نماز جمعه شرکت کردید و حالا بعد از نمازجمعه مشغول تجارت بشوید. بالاخره مال دنیا محبوب است و باید تلاش کرد در اینجا خدا به شما کمک می‌کند و فضل الله شامل حال شما می‌شود.

بجا آوردن حج منافاتی با تجارت دنیوی ندارد

لَيْسَ عَلَيْكُمْ جُنَاحٌ أَنْ تَبْتَغُوا فَضْلًا مِنْ رَبِّكُمْ

فکر نکنید به حجّ که رفتید در آنجا فقط عبادت خداست و هیچ کار دیگری نباید بکنید. نه اینچنین نیست، آنجا کارهای واجب خود را انجام می‌دهید و بعد از آن می‌توانید به بازار دنبال خرید و تجارت و کارهای دیگر خود بروید. لَيْسَ عَلَيْكُمْ جُنَاحٌ أَنْ تَبْتَغُوا فَضْلًا مِنْ رَبِّكُمْ، بر شما گناهی نیست به سراغ فضل پروردگار بروید یعنی تجارت و کسب کنید. در روایت آمده است که منظور از فضل الله، تجارت و تلاش‌های مادّی است.[4] اینکه انسان کارهای معنوی خود را انجام بدهد و سپس مشغول کارهای مادی خود شود. تلاش‌های مادی در کنار معنویت خیلی زیباست و این خوب است که انسان هر دو را در کنار هم داشته باشد.

فَإِذَا أَفَضْتُمْ مِنْ عَرَفَاتٍ فَاذْكُرُوا اللَّهَ عِنْدَ الْمَشْعَرِالْحَرَامِ

و هنگامی که از «عرفات» کوچ کردید، خدا را نزد «مشعَر الحرام» یاد کنید! او را یاد کنید همان‌طور که شما را هدایت نمود. فَإِذَا أَفَضْتُمْ مِنْ عَرَفَاتٍ، یعنی وقتی منتشر شدید و به عرفات آمدید سپس به مشعرالحرام بروید و آنجا مشغول به ذکر خدا بشوید. عرفات محل معرفت الله است در آنجا باید انسان توجه به خدا داشته باشد و ذکر و یاد خدا بکند. مشعر، محل شعار الله است. این راهی است که ما باید برویم و در کنار معنویات از مادیات هم استفاده بکنیم.

وَاذْكُرُوهُ كَمَا هَدَاكُمْ

وَاذْكُرُوهُ كَمَا هَدَاكُمْ یعنی همانطور که به شما دستور داده شده است خدا را یاد کنید. و مواظب باشید که انحراف پیدا نکنید، نه یک کلمه کم و نه یک کلمه بیشتر، افراط و تفریط نداشته باشید و کارهای خدایی خود را خیلی خوب انجام بدهید و کارهای دنیایی خود را هم خوب انجام دهید. كَمَا هَدَاكُمْ، یعنی همانطور که شما را راهنمایی کرده‌اند که در مشعر باید توقف بکنید و در عرفات کارهای خود را انجام بدهید.

وَإِنْ كُنْتُمْ مِنْ قَبْلِهِ لَمِنَ الضَّالِّينَ

شما قبلاً گمراه بودید ولی الان هدایت شده‌اید و همانطور که هدایت شده‌اید کارهای خود را به درستی انجام دهید.

به دست آوردن مال حلال

یکی از نکاتی که از این آیه شریفه استفاده می‌شود این است که تلاش حلال و به دست آوردن نان حلال، «فضلٌ من الله» است. کسی نگوید این مال دنیاست. خیر؛ مگر مال دنیا بد است؟ مال دنیا، بعد از عبادت و توجّه به خدا و در کنار معنویّت، خیلی هم خوب است و باید در کنار معنویّت مسائل مادّی هم باشد و در مادیّات و معنویّات نباید افراط و تفریط باشد. اگر انسان بخواهد دنیا را رها کند و کاری به زن، بچّه، زندگی و ... نداشته باشد، درست نیست. انسان باید زندگی خوبی داشته باشد و عزتمندانه زندگی بکند نه ذلیلانه و فقیرانه! لذا باید تلاش کرد و زندگی دنیای و آخرتی خود را فراهم کرد و این فضل‌الله است. فضل‌الله یعنی فضلی است از ناحیه خداوند متعال. با اینکه تلاش دنیوی، تجارت و کسب است الکاسب حبیب الله، امّا فضل، لطف و عنایت پروردگار است.گاهی انسان خیلی تلاش می‌کند ولی هیچ فایده‌ای ندارد و بجای اینکه سودی ببرد ضرر می‌کند. اما گاهی هم تلاش می‌کند و الحمدلله سود خوبی نصیبش می‌شود و می‌بیند از در و دیوار به او عنایت می‌شود. این‌ها فضل‌الله است. وقتی توکل انسان بر خدا شد و کارهایش برای خدا بود حتی اگر برای زن و بچه خود که تلاش می کند که برای خداست، این تلاش‌ها همه فضل‌الله است.

تسلیم خدا بودن

نکته دیگری که از این آیه شریفه استفاده می‌شود این است که ما باید تسلیم هدایت خدا باشیم. قرآن کریم و روایات برای آن است که ما بتوانیم آنچه را که حق است بفهمیم و عمل کنیم و از آن تجاوز نکنیم. این اشتباه است که به دنیا بچسبیم و آخرت را رها کنیم و یا به آخرت بچسبیم و دنیا را رها بکنیم. ما باید هم دنیا و هم آخرت را به خوبی داشته باشیم. کارهای مربوط به آخرت را صحیح، درست و عالی انجام بدهیم و کارهای دنیایی خود را هم با کمال موفقیت انجام بدهیم. این جمله كَمَا هَدَاكُمْ، خیلی پر معناست. یعنی آنطور که ما را هدایت کرده‌اند، نباید زیاد یا کم بکنیم و افراط و تفریط در کارهایمان نباشد.

نکته دیگر

این آیه شریفه به ما فهماند که همانطور که رسول اللّه (صلي الله عليه و آله) می‌فرماید:«اِعمَل لِدُنياكَ كَأَنَّكَ تَعيشُ أبَداً، وَاعمَل لاِآخِرَتِكَ كَأَنَّكَ

تَموتُ غَداً.»[5] براى دنيايت چنان كار كن كه گويى تا ابد زنده مى‌مانى، و براى آخرتت چنان كار كن كه گويى همين فردا خواهى مُرد.