درس تفسیر استاد محسن فقیهی

موضوع: تفسیر قرآن کریم/ تفسیر سوره بقره/ آیه 195

﴿وَأَنْفِقُوا فِي سَبِيلِ اللَّهِ وَلَا تُلْقُوا بِأَيدِيكُمْ إِلَى التَّهْلُكَةِ وَأَحْسِنُوا إِنَّ اللَّهَ يحِبُّ الْمُحْسِنِينَ﴾.[1]

خداوند متعال می‌فرماید: در راه خدا، انفاق کنيد. خود را به دست خود، به هلاکت نيفکنيد و نيکی کنيد که خداوند، نيکوکاران را دوست ‌دارد.

لزوم انفاق برای جهاد

صحبت درباره آیه 195 سوره بقره است که پس از آیات جهاد آمده است. معنای انفاق در راه خدا روشن است و ابهامی ندارد. بیان آیه پس از آیات جهاد شاید اشاره به این باشد که جهاد در راه خدا، نیاز به انفاق نیز دارد؛ یعنی مسائل اقتصادی درباره جهاد مهم است. جهاد، هزینه‌های سنگینی دارد که باید توسط مؤمنان تأمین شود. اگر مؤمنان برای جهاد انفاق نکنند، خود را به هلاکت انداخته‌اند؛ زیرا دشمن پیروز می‌شود.

ضابطه انفاق

انفاق در راه خداوند که یکی از کارهای نیک است، ضابطه‌مند است و باید با دقت انجام شود. خداوند به پیامبرش می‌فرماید: ﴿وَلَا تَجْعَلْ يدَكَ مَغْلُولَةً إِلَى عُنُقِكَ وَلَا تَبْسُطْهَا كُلَّ الْبَسْطِ فَتَقْعُدَ مَلُومًا مَحْسُورًا﴾.[2] هرگز دستت را بر گردنت زنجير مکن، (و ترک انفاق و بخشش منما) و بيش از حد (نيز) دست خود را مگشای، تا سرزنش شوی و از کار فرومانی.

برخی، اهل انفاق نیستند و برخی هرچه دارند می‌دهند؛ هر دو اشتباه است و نوعی افراط و تفریط است. انسان باید در حد متعارف برای خودش در نظر بگیرد و مقدار اضافه آن را در راه خداوند انفاق کند.

مقام ایثار نیز با اینجا فرق دارد. مثلا کسی مقداری غذا دارد و فقیری به او مراجعه می‌کند اما با اینکه احتیاج دارد، غذا را به فقیر می‌دهد. در این فرض، به‌گونه‌ای نیست که ایثارگر بمیرد و جانش را از دست بدهد و به هلاکت بیفتد ﴿وَأَنْفِقُوا فِي سَبِيلِ اللَّهِ وَلَا تُلْقُوا بِأَيدِيكُمْ إِلَى التَّهْلُكَةِ﴾.[3] کمک بکنید اما نه به میزانی که آبروی خود را ببرید یا زن و فرزندتان در مضیقه شدید باشند. انسان می‌تواند از خود بگذرد اما نمی‌تواند از حق زن و فرزندش نیز بگذرد. گاهی نیّت‌ها ممکن است خیر باشد اما معلوم نیست که کار هم درست باشد. گاهی کسی آن‌قدر انفاق می‌کند که خود یا زن و فرزندش هلاک می‌شوند.

نهی از هلاکت در همه جا

﴿وَلَا تُلْقُوا بِأَيدِيكُمْ إِلَى التَّهْلُكَةِ﴾ می‌تواند حکمی کلی برای همه جا باشد؛ یعنی مراقب باشید در همه موارد خود را به هلاکت نیاندازید.

معنای هلاکت

هلاکت تنها کشته شدن نیست. عرفا قرارگیری در معرض آسیب و رفتن به جای خطرناک را نیز به هلاکت‌افتادن می‌گویند. در گذشته که راه‌ها ناایمن بود، اگر برای حج هم می‌خواست برود و می‌دانست که سفرش خطرناک است، آن سفر حرام بود. معنای هلاکت عرفی تنها کشته شدن نیست، بلکه اگر پایش بشکند یا مریض شود، می‌گویند که خود را به هلاکت انداخته است. در احکام شرعی نیز احتمال ضرر، تکلیف را برمی‌دارد. اگر نماز ایستاده برای شما ضرر دارد، حرام است و باید نشسته نماز بخوانید. اگر گرفتن روزه احتمال ضرر دارد، روزه‌گرفتن حرام است.

منع از هلاکت همه

معنای «بایدیکم» این نیست که تنها خود را به هلاکت نیاندازید، بلکه دیگران را نیز نباید به هلاکت انداخت. این خطر، شامل خطر مالی، جانی و آبرویی می‌شود. اگر با وارد شدن به جایی، آبروی انسان به خطر می‌افتد، نباید وارد آنجا شد.

هلاکت ظاهری و معنوی

هلاکت شامل هلاکت ظاهری و معنوی می‌شود. اگر کسی که متدیّن و اهل نمازشب باشد در لجن‌زار گناه بیفتد، هلاکت است. کسی که نماز مستحبی و دعا می‌خواند اما هنگام پرداخت خمس و زکات، به وظیفه شرعی خود عمل نمی‌کند، هلاکت معنوی است. اگر در جایی که باید در راه خدا انفاق کند، این کار را نمی‌کند، خود را به هلاکت انداخته است ﴿وَأَنْفِقُوا فِي سَبِيلِ اللَّهِ وَلَا تُلْقُوا بِأَيدِيكُمْ إِلَى التَّهْلُكَةِ﴾.

مصادیق انفاق

انفاق در راه خداوند تنها مال نیست بلکه شامل علم، تبلیغ برای انتخابات، کمک برای مسائل انقلابی و اسلامی، جهاد تبیین و ... می‌شود. ندادن مالیات و تضعیف نظام نیز مصداقی از افتادن در هلاکت است. مستکبرین و ثرتمندان اگر از دارایی‌های خود نبخشند و تعداد مستضعفان زیاد شود، این مستضعفان، یقه آن‌ها را می‌گیرند و هلاکشان می‌کنند. این‌ها برای خدا هم که نباشد برای حفظ جان خود باید انفاق کنند.