درس تفسیر استاد محسن فقیهی

موضوع: تفسیر قرآن کریم/ تفسیر سوره بقره/ آیه 192

﴿وَاقْتُلُوهُمْ حَيثُ ثَقِفْتُمُوهُمْ وَأَخْرِجُوهُمْ مِنْ حَيثُ أَخْرَجُوكُمْ وَالْفِتْنَةُ أَشَدُّ مِنَ الْقَتْلِ وَلَا تُقَاتِلُوهُمْ عِنْدَ الْمَسْجِدِ الْحَرَامِ حَتَّى يقَاتِلُوكُمْ فِيهِ فَإِنْ قَاتَلُوكُمْ فَاقْتُلُوهُمْ كَذَلِكَ جَزَاءُ الْكَافِرِينَ﴾.[1]

﴿فَإِنِ انْتَهَوْا فَإِنَّ اللَّهَ غَفُورٌ رَحِيمٌ﴾.[2]

خداوند متعال می‌فرماید: و آن‌ها را [بت‌پرستانی که از هيچ گونه جنايتی ابا ندارند] هر کجا يافتيد، به قتل برسانيد! و چون شما را (از مکه‌) بيرون کردند، آن‌ها را بيرون کنيد! فتنه (و بت‌پرستی) از کشتار هم بدتر است. با آن‌ها، در نزد مسجد الحرام (در منطقه حرم)، جنگ نکنيد! مگر اينکه در آن جا با شما بجنگند؛ پس اگر (در آنجا) با شما پيکار کردند، آن‌ها را به قتل برسانيد! چنين است جزای کافران.

اگر خودداری کردند، خداوند آمرزنده و مهربان است.

صحبت درباره آیه 192 سوره بقره است که تتمه‌ای برای آیه قبل است.

بخشش الهی

مشرکان، مسلمانان را کشتند، شکنجه کردند و از مکه بیرون کردند. هنگامی که مسلمانان، قدرتی یافتند، خداوند فرمان داد که مسلمانان به مکه بازگردند و آنان را بکشند و از مکه بیرون کنند، اما احترام مسجدالحرام را نگه دارند و در آن مکان، مقاتله نکنند مگر اینکه آنان مقاتله کنند. جزاء کافران این‌گونه است.

در آیه بعد خداوند می‌فرماید: اگر مشرکان و کافران، اعلان آتش‌بس کردند و تسلیم شدند، خداوند مهربان از آنان می‌گذرد و شما نیز آنان را نکشید و اخراج نکنید.

بخشش به شرط توبه

یک معنای «انتهوا» می‌تواند این باشد که اگر کافران توبه کردند، دست از جنایت کشیدند و مسلمان شدند. قرینه این معنا ادامه آیه است ﴿فَإِنَّ اللَّهَ غَفُورٌ رَحِيمٌ﴾. درست است که جنایت کردند اما اگر توبه کنند خداوند آنان را می‌بخشد.

معنای دیگر این است که اعلان آتش‌بس آنان را بپذیرید که این معنا با ادامه آیه، سازگار نیست؛ زیرا مهربانی و بخشش خداوند برای مشرکان نیست بلکه برای توبه‌کاران و مسلمان‌شدگان است. این آتش‌بس تنها برای جنگ با اسلحه نیست بلکه شامل جنگ اعتقادی نیز می‌شود.

پذیرش آتش‌بس، درس سیاسی اسلام است. اگر شما را کشتند یا اخراج کردند، شما نیز مقابله به مثل کنید، اما اگر اعلان آتش‌بس کردند و به آن پایبند بودند، شما نیز بپذیرید.

حق قصاص

آیا کسانی که مسلمانان را کشتند، با اعلان آتش‌بس، خداوند آنان را می‌بخشد؟ اگر مشرک باشند و توبه کنند، شرکشان بخشیده می‌شود اما آیا قتلی را که مرتکب شده‌اند نیز بخشیده می‌شود؟ حق‌الله و حق‌الناس بر گردن مشرکان بود، حق‌الله را خدا با توبه می‌بخشد اما حق‌الناس که قتل و خون مسلمان بود چه می‌شود؟ ظاهرا حق قصاص برای اولای دم، محفوظ است. اگر کشته شوند برای دینشان نیست بلکه برای قتلی است که مرتکب شده‌اند. اولای دم اختیار دارند که قاتل را قصاص کنند یا او را ببخشند؛ زیرا قصاص واجب نیست، بلکه حقی است که می‌توانند از حق خود بگذرند و گذشت کنند.

زمینه بخشش

از آیه استفاده می‌شود که انسان باید خودش تلاش کند و زمینه رحمت و مغفرت پروردگار را فراهم کند. اگر اعلام آتش‌بس کردند، خداوند مهربان و بخشنده است ﴿فَإِنِ انْتَهَوْا فَإِنَّ اللَّهَ غَفُورٌ رَحِيمٌ﴾.[3]

محدوده تقاضای آتش‌بس

براساس آیه پیشین که منع از مقاتله در مسجدالحرام داشت مگر اینکه مشرکان در آنجا جنگ کنند، برخی در تفسیر این آیه گفته‌اند که «فَإِنِ انْتَهَوْا» نیز مربوط به مسجدالحرام است. دو جریان وجود دارد: 1- مسلمانان پس از قدرت یافتن مشرکان را بکشند و از مکه بیرون کنند. 2- اگر به مسجدالحرام پناهنده شدند جنگ نکنید مگر آن‌ها جنگ کنند و اگر پناهندگان در مسجد، اعلان آتش‌بس کردند، بپذیرید.

تفسیر دیگر از آیه این است که مشرکان خواه در مسجدالحرام و چه در جای دیگر، اعلان آتش‌بس کردند بپذیرید. به‌نظر ما این دیدگاه دوم، بهتر باشد. دلیلی وجود ندارد که آتش‌بس را محدود به مسجدالحرام کنیم، بلکه فرمان پذیرش آتش‌بس، مطلق است.