درس تفسیر استاد محسن فقیهی

یکی از شرایط تکلیف، قدرت است؛ مکلف باید قادر به انجام تکلیف باشد، در تمام تکالیف، قدرت شرط است ولی در روزه قدرتی که لازم است، آن قدرت عقلی نیست بلکه قدرت عرفی است که به سختی نیفتید. با سختی و مشکلات لازم نیست روزه بگیرید، روزه گرفتن برای آدم سالم است، آدمی که سرحال و سالم است، روزه بگیرد و کسی که نمی‌تواند روزه بگیرد، روزه بر او واجب نیست؛ یعنی قدرتی که در روزه گرفتن لازم است مثل نماز نیست، نماز را در هر حال باید خواند، حتی در حال غرق شدن، با اشاره هم که شده باید نماز خواند، مریض هم باید نماز بخواند، نماز به هیچ عنوان نباید ترک شود. ولی در رابطه با روزه اینطور نیست، هرچند روزه گرسنگی و تشنگی دارد ولی وقتی غیرقابل تحمّل باشد، واجب نیست و می‌تواند در زمان دیگری روزه بگیرد یا فدیه دهد.

﴿وَ عَلَی الَّذينَ يُطيقُونَهُ فِدْيَةٌ طَعامُ مِسْکينٍ﴾ در اینجا بعضی از مفسرین «لایطیقونه» معنا کرده اند؛ یعنی طاقت ندارند، اگر طاقت ندارند کفاره بدهند ولی آیه قرآن ﴿يُطيقُونَهُ﴾ است؛ یعنی طاقت دارند که در این صورت معنا این می‌شود که طاقت دارند ولی برای آن‌ها مشکل است، با سختی و مشقت روزه می‌گیرند، مثل افراد سالمند که برایشان مشقت دارد.

در مجازات و کفاره به فقرا توجه شده است. می‌شد فدیه را دو روز روزه قرار دهند ولی به فقرا و مساکین توجه شده تا مشکل فقرا هم کمتر شود.

﴿فَمَنْ تَطَوَّعَ خَيْراً فَهُوَ خَيْرٌ لَهُ﴾ معنای ﴿تَطَوَّعَ﴾ این است که انسان با رغبت و شوق کاری را انجام دهد مثلا وقتی می‌خواهید نافله بخوانید با رغبت و عشق بخوانید نه با کسالت و ناراحتی. نماز خواندن خوب است ولی باید با رغبت خوانده شود. علامت شوق و رغبت در نماز این است که اذان و اقامه می‌گوید، آرام شروع می‌کند و با طمأنینه نماز می‌خواند، ذکرهای مستحبی هم می‌گوید و از نماز لذت می‌برد. اما کسی که با کسالت است، نه اذان و اقامه می‌گوید و نه ذکر مستحبی می‌گوید، ذکرهای واجب را هم بدون توجه و سریع می‌خواند، مثل کلاغ نماز می‌خواند. این فرق می‌کند با کسی که از روی شوق نماز می‌خواند، لذت می‌برد که شب بلند شود و مشغول نماز شود، عشقش به این است. اگر یک شب بیدار نشود، اشک می‌ریزد و گریه می‌کند که چرا بیدار نشده است. افراد زیادی بودند که اگر یک شب دیر می‌شد و بیدار نمی‌شدند، گریه می‌کردند. این معنای تطوّع است؛ یعنی مستحبات را انجام دهید ولی با عشق و رغبت انجام دهید.

اطعام مساکین و فقرا هم باید با رغبت باشد، غذای خوب دهید و محبت کنید نه اینکه غذایی که خودتان نمی‌خورید به فقیر دهید، اطعام فقیر باید با عشق و رغبت باشد.

تطوّع و رغبت و عشق در مورد چه مسائلی باید باشد؟ یکی از مواردی که باید با تطوّع انجام شود، اطعام است اما می‌توانیم تطوّع را به هر دو ارتباط دهیم؛ یعنی هم در اطعام تطوّع کند و هم در قضای روزه. اگر دو روز در ماه مبارک رمضان روزه نگرفته، علاوه بر دو روز روزه قضا، چند روز هم اضافه روزه بگیرد، ده روز روزه بگیرد، این می‌شود ﴿فَمَنْ تَطَوَّعَ﴾ با رغبت کارها را انجام دادن.

در رابطه با فَمَنْ کانَ مِنْکُمْ مَريضاً أَوْ عَلی‌ سَفَرٍ می‌توانست به این صورت باشد که «فمن کان منکم علی مرضٍ أو علی سفرٍ» فرق این دو در این است که مرض در اختیار انسان نیست و انسان با اختیار خودش مریض نمی‌شود اما سفر در اختیار انسان است. لذا این تعبیر که عوض شده اشاره به اختیار و عدم اختیار انسان است.