درس تفسیر استاد محسن فقیهی

موضوع: تفسیر قرآن کریم /تفسیر سوره بقره /آیه 182

﴿فَمَنْ خافَ مِنْ مُوصٍ جَنَفاً أَوْ إِثْماً فَأَصْلَحَ بَيْنَهُمْ فَلا إِثْمَ عَلَيْهِ إِنَّ اللَّهَ غَفُورٌ رَحيمٌ﴾[1]

صحبت در تفسیر آیه صد و هشتاد و دوم سوره مبارک بقره است. در آیات قبل صحبت درباره لزوم وصیت برای میت بود. انسان باید وصیت داشته باشد و وصیت میّت باید مورد احترام واقع شود و کسی وصیت میّت را تغییر ندهد. ﴿فَمَنْ بَدَّلَهُ بَعْدَ ما سَمِعَهُ فَإِنَّما إِثْمُهُ عَلَي الَّذينَ يُبَدِّلُونَهُ﴾[2] تبدیل وصیت جایز نیست و وصی باید طبق وصیت نامه عمل کند. این وظیفه‌ای است که باید مورد توجه همه قرار گیرد. لکن یک مورد استثنا شده که وصیت باید اصلاح شود، در جایی که وصیت‌نامه مسیر انحرافی داشته باشد؛ یعنی وصیت‌نامه طبق حقیقت نوشته نشده باشد. مثلا وصیت کرده که ثلث اموال مرا برای ترویج فساد مصرف کنید. ترویج فساد و گناه، انحرافی و خلاف شرع است. یا وصیت کند که به یکی از فرزندانش ارث نرسد، به این بهانه که از او ناراصی است، اگر پدر یا مادر بخواهد یکی از فرزندانش را از ارث محروم کند خلاف شرع و انحرافی است و نباید به آن عمل کرد. یا به چیزی بیشتر از ثلث وصیت کند، در این صورت نیز انحرافی است و در صورتی که ورثه راضی باشند می‌توانند به وصیت عمل کنند، اما می‌توانند به اندازه ثلث به وصیت عمل کنند. لذا خداوند در این آیه می‌فرماید: ﴿فَمَنْ خافَ مِنْ مُوصٍ جَنَفاً أَوْ إِثْماً﴾ اگر خوف فساد در وصیت باشد؛ خوف فساد چیست؟ یعنی شما می‌دانید که باعث فساد در جامعه می‌شود یا ترویج فساد و گناه است یا کاری است که باعث اختلاف بین ورثه می‌شود.

وصیت موصی گاهی عالمانه و گاهی جاهلانه است؛ یعنی گاهی از روی جهالت است؛ مثل اینکه وصیت کند که تمام اموالم را در این راه مصرف کنید و به ورثه چیزی ندهید، فکر می‌کند کار خوبی می‌کند. ورثه در اموال میّت سهم دارند و میّت فقط می‌تواند به اندازه ثلث وصیت کند. بیشتر از ثلث باید با رضایت ورثه باشد.

معنای جَنَف:

جَنَف یعنی انسان کاری را جاهلانه انجام دهد، مسأله آن کار را نمی‌داند و به دلخواه خود وصیت می‌کند، فکر می‌کند کار خوبی است و به آن وصیت می‌کند در صورتی که ظلم به ورثه است و جایز نیست.

معنای اثم:

اثم به معنای گناه است و گناه یعنی از روی عمد کاری را اانجام دادن. با اینکه می‌دانسته که این وصیت خلاف است ولی عمدا وصیت کرده است.

اصلاح وصیت:

﴿فَأَصْلَحَ بَيْنَهُمْ﴾ در این موارد جای اصلاح است و باید اصلاح کنید. اضافه بر ثلث وصیت کرده و چنانچه ورثه راضی نباشند، امضا نمی‌شود و قابل اجرا نیست. یا مواردی که موجب ترویج فساد و فحشا و گناه می‌شود نیز باید اصلاح شود.

﴿فَلا إِثْمَ عَلَيْهِ﴾ در این صورت مخالفت با وصیت اشکال ندارد. پس در صورتی که موصی وصیت خلافی داشته باشد، باید اصلاح شود. انسان تا وقتی که زنده است، می‌تواند اموالش را به هر کس که می‌خواهد، ببخشد. حتی تمام اموالش را هم می‌تواند ببخشد و اشکالی ندارد.

إِنَّ اللَّهَ غَفُورٌ رَحيمٌ یعنی اگر جاهلانه بوده، گناهی نداشته اما اگر عالم بوده و وصیت انحرافی کرده، گناه بزرگی است ولی خداوند در صورت اصلاح، می‌بخشد. هم ورثه که وصیت را اصلاح کرده‌اند و هم میّت را که مرتکب گناه شده است.

قانون خداوند:

باید توجه داشت که قانون خداوند، قانون اهم و مهم است؛ یعنی آنچه مهم است این است که باید به وصیت میّت عمل شود اما در جایی که در وصیت میّت خلافی وجود داشته باشد، باید اصلاح شود و این اصلاح کردن، اهم است. قانون اهم و مهم که در فقه از آن بحث می‌شود، در بحث وصیت هم جاری است. نکته قابل توجه دیگر این است که تغییر وصیت نباید به خاطر منافع شخصی صورت پذیرد بلکه باید به خاطر موازین شرعی باشد.