درس تفسیر استاد محسن فقیهی

موضوع: تفسیر قرآن کریم /تفسیر سوره بقره /آیه ۱۶۹

﴿إِنَّما يَأْمُرُکُمْ بِالسُّوءِ وَ الْفَحْشاءِ وَ أَنْ تَقُولُوا عَلَي اللَّهِ ما لا تَعْلَمُونَ﴾[1]

صحبت در تفسیر آیه صد و شصت و نهم سوره مبارک بقره است. بعد از اینکه خداوند متعال در آیه قبل فرمود که ﴿يا أَيُّهَا النَّاسُ کُلُوا مِمَّا فِي الْأَرْضِ حَلالاً طَيِّباً﴾[2] ﴿يا أَيُّهَا النَّاسُ﴾ خطاب به همه مردم است. آنچه در زمین است حلال و طیّب است و باید مورداستفاده قرار گیرد. مراد از اکل مطلق تصرفات است و می‌توان از آن استفاده کرد. ﴿وَ لا تَتَّبِعُوا خُطُواتِ الشَّيْطانِ﴾[3] از وسوسه‌های شیطان پیروی نکنید. قدم‌هایی که شیطان به سمت گناه وسوسه می‌کند، پیروی نکنید. ﴿إِنَّهُ لَکُمْ عَدُوٌّ مُبينٌ﴾[4] شیطان دشمن آشکار شما است.

گام‌های شیطان:

خطوات و وسوسه‌های شیطان چیست؟ وسوسه‌ها و خطوات شیطان، امر به سوء است، در مرحله اول به انسان دستور می‌دهد که کارهای زشت انجام دهد. «انما» دلالت بر حصر می‌کند؛ یعنی کارهای خوب را هیچ‌وقت از شما نمی‌خواهد و فقط کارهای بد را از شما می‌خواهد و وسوسه‌های شیطان فقط در مسیر باطل است. به شما امر می‌کند که کارهای بد، قبیح و زشت انجام دهید و بعد کار را به جایی می‌رساند که انسان مرتکب فحشا شود. فحشا مرحله دوم و یک مرحله بالاتر از سوء است؛ مثلاً زنا، فحشا است، کارهای زشتی که باعث آبروریزی انسان می‌شود؛ یعنی علاوه بر اینکه کار زشت است، آبروی انسان را نیز می‌برد.

مرحله سوم ﴿وَ أَنْ تَقُولُوا عَلَي اللَّهِ ما لا تَعْلَمُونَ﴾ یکی از وسوسه‌های مهم شیطان، تشریع در دین است؛ واردکردن خرافات در دین از وسوسه‌های شیطان است. وقتی خرافات در دین زیاد شود، آن دین از بین می‌رود و حقیقت خود را از دست می‌دهد؛ لذا انسان نباید چیزی که نمی‌داند به دین نسبت دهد.

پیدا است که شیطان این مسیر را آرام‌آرام پیش می‌رود؛ یعنی در مرحله اول انسان را وسوسه می‌کند که کارهای بد انجام دهد. وقتی انسان کارهای بد را انجام داد و قلب او سیاه شد، کم‌کم کارهای خیلی زشت و فاحش را انجام می‌دهد. انسان‌های مؤمن یک‌مرتبه مرتکب فحشا نمی‌شوند؛ بلکه اول گناهان کوچک و صغیره را انجام می‌دهند و بعد مرتکب گناهان کبیره می‌شوند و کم‌کم به بدعت، تشریع، واردکردن مطالبی که در دین وجود ندارد و در نهایت به کفر منتهی می‌شود. این قدم‌هایی است که شیطان برای گمراه‌کردن انسان‌ها بر‌می‌دارد.

محرومیت از لذت‌های حلال دنیوی:

از این آیه می‌توان این نکته را دریافت کرد که انسان نباید خود را از لذت‌های دنیایی حلال محروم کند. شیطان انسان را از دو مسیر به انحراف می‌کشاند: یک مسیر این است که به ارتکاب گناهان و فحشا و شهوات وسوسه می‌کند؛ یک مسیر هم این است که عده‌ای را به عدم استفاده از لذت‌های دنیا ترغیب می‌کند. هر دو مسیر، مسیر شیطان است، افراط‌وتفریط هر دو ناپسند است. یا انسان را در لذات و شهوات و گناهان قرار می‌دهد و یا از این‌طرف به انحراف کشیده می‌شود به‌وسیله محرومیت از دنیا و دوری از لذت‌ها و مظاهر دنیوی که خدا حلال کرده است. همه این‌ها برای این است که دین را در نظر مردم بد جلوه دهد وقتی مردم ببینند شخصی دنیا ندارد و زن و زندگی و چیزی ندارد، مردم از دین زده می‌شوند.

شأن نزول آیه:

شأن نزول آیه این است که گروهی چیزهایی را برای خودشان حرام قرار داده بودند که این آیه نازل شد و این عمل را تقبیح کرد که چرا حلال خدا را حرام کرده‌اید؟ از حلال خدا استفاده کنید. انسان چیزهای حلال را استفاده می‌کند و از چیزهای حرام دوری می‌گزیند.

گاهی صحبت‌هایی می‌شود که مجازات برای ترک فعل است و گاهی برای فعل است؛ یعنی شما کاری را نکرده‌اید؛ اما به شما می‌گویند چرا این کار را انجام ندادی؟ ترک فعل گناه بزرگی است؛ یعنی یکی از چیزهایی که زمینه وسوسه‌های شیطانی است، ترک فعل است. گاهی وسوسه شیطان در بعضی از افراد به‌وسیله فعل قبیح رسوخ می‌کند و گاهی به‌وسیله ترک فعل رسوخ می‌کند.

کلمات مشکوک:

گاهی حرف‌زدن‌ها و نسبت‌دادن‌های ما عذاب دارد. سوء و فحشا یک مرحله است که گناه بزرگی است و یک مرحله هم صحبت‌کردن و حرف‌زدن‌های ما است که گناه بزرگی است. اگر ندانسته چیزی را بیان کنیم کار بد و گناه بزرگی است مخصوصاً اهل علم وقتی حرف می‌زنند مردم فکر می‌کنند که در حال بیان قرآن و روایات هستند، لذا باید مواظب بود که بیانات با دلایل روشن باشد و قوی و مستدل صحبت کرد. اگر مطالب مشکوک بیان شود، برای مردم مشکل‌ساز می‌شود. ﴿وَ أَنْ تَقُولُوا عَلَي اللَّهِ ما لا تَعْلَمُونَ﴾ چیزی که نمی‌دانید به خدا نسبت ندهید. وقتی مطلبی می‌گویید باید با دلیل روشن و آشکار باشد و نباید از کلمات شاید و ممکن است و احتمال دارد، استفاده کرد. اگر دلیل محکم دارید بگویید و اگر دلیل محکم ندارید بیان نکنید. با علم و یقین صحبت کنید، روایات ضعیف را مطرح نکنید که بازیچه بعضی از مردم و موجب تمسخر آن‌ها شود. گاهی در فضای مجازی صحبت بعضی از آقایان پخش می‌شود، وقتی نگاه می‌کنی می‌بینی که خوابی را تعریف می‌کند یا مطلب بدون دلیلی را بیان می‌کند، این حرف‌ها باعث سست‌شدن دین می‌شود.

خواب زیاد دیده می‌شود؛ ولی دلیلی ندارد که بالای منبر تعریف شود، خواب دلیل و حجت شرعی نیست، حتی روایات ضعیف که می‌بینید خیلی با عقل تطبیق نمی‌کند، نیاز نیست بیان کنید. در صحبت‌ها باید خیلی دقت شود. پس یکی از مشکلاتی که الآن جامعه ما به آن مبتلا است، صحبت‌های سست و بی‌پایه است. کسانی که صحبت می‌کنند، با استدلال و منطق و برهان قوی صحبت نمی‌کنند. اگر برهان قوی و استدلال منطقی نداشته باشید، مورد هجوم قرار می‌گیرید و به شما اشکال می‌کنند و مورد انتقاد قرار می‌گیرید، باید با منطق و برهان قوی صحبت کنید.

در مورد این آیه روایاتی وارد شده که دلالت بر این دارد که خطوات شیطان به این صورت است که شیطان مسیر انحرافی برای تقرب به خدا درست می‌کند؛ ولی مسیر انحرافی است. می‌گوید شما این عبادت را انجام بده تا تقرب به خدا پیدا کنی؛ ولی این عبادت نیست، تشریع و دروغ و انحراف است. یکی از اهداف بزرگ شیطان این است که دین را وارونه و انحرافی جلوه دهد. اما مسیر الهی عدالت و احسان و گذشت است ﴿إِنَّ اللَّهَ يَأْمُرُ بِالْعَدْلِ وَ الْإِحْسانِ﴾[5] علاوه بر اینکه باید عدالت داشته باشید، احسان هم داشته باشید، می‌توانید قصاص کنید یا برخورد خیلی شدید داشته باشید ولی گذشت می‌کنید، این مسیر خدایی است که باید پیموده شود.