درس تفسیر استاد محسن فقیهی

موضوع: تفسیر قرآن کریم /تفسیر سوره بقره /آیه 167

﴿وَ قالَ الَّذينَ اتَّبَعُوا لَوْ أَنَّ لَنا کَرَّةً فَنَتَبَرَّأَ مِنْهُمْ کَما تَبَرَّؤُا مِنَّا کَذلِکَ يُريهِمُ اللَّهُ أَعْمالَهُمْ حَسَراتٍ عَلَيْهِمْ وَ ما هُمْ بِخارِجينَ مِنَ النَّارِ﴾[1]

صحبت در تفسیر آیه صد و شصت و هفتم سوره مبارک بقره است. این آیه در رابطه با پیشوایان ظالمی است که پیروانی دارند. در آیه قبل داشتیم که در روز قیامت پیشوایان از پیروان خود تبری می‌جویند، کسانی که مثل سلاطین جور هستند و عده‌ای پیرو آنان هستند، در روز قیامت که همه چیز مشخص می‌شود و پرده‌ها کنار می‌رود، از پیروان خود تبری می‌جویند و پیروان از پیشوایان تبری می‌جویند.

در آیه قبل گفتیم که پیشوایان از پیروان تبری می‌جویند و در این آیه خداوند متعال می‌فرماید که پیروان از پیشوایان ابراز بیزاری می‌کنند ﴿وَ قالَ الَّذينَ اتَّبَعُوا﴾ پیروان ستمگران و ظالمین در روز قیامت می‌گویند: ﴿لَوْ أَنَّ لَنا کَرَّةً فَنَتَبَرَّأَ مِنْهُمْ کَما تَبَرَّؤُا مِنَّا﴾ اگر ما می‌توانستیم به دنیا برگردیم از آن‌ها تبری می‌کردیم همانطور که آن‌ها از ما تبری جستند.

روز حسرت:

یکی از نام‌های روز قیامت «یوم الحسرة» است که حقایق برای انسان‌ها روشن می‌شود و حسرت می‌خورند، هم پیروان ظالمین حسرت می‌خورند و هم خود ظالمین در حسرت و پشیمانی به سر می‌برند. ﴿کَذلِکَ يُريهِمُ اللَّهُ أَعْمالَهُمْ حَسَراتٍ عَلَيْهِمْ﴾ تمام اعمالی که مرتکب شده‌اند به آن‌ها نشان داده می‌شود، اعمال خوب و بد خود را می‌بینند، ظالمین و سلاطین جور، اعمال خلاف خود را می‌بینند، پیروان آن‌ها نیز اعمال خود را می‌بینند. وقتی اعمال خود را در روز قیامت می‌بینند، حسرت می‌خورند که ای کاش این کار را انجام نمی‌دادم و این ظلم‌ها را مرتکب نمی‌شدم و این حرف‌ها را نمی‌زدم. آنجا روز حسرت است و روزی است که حسرت و پشیمانی و ندامت فایده‌ای ندارد. نمی‌توان به این دنیا برگشت و خلاف‌های مرتکب شده را جبران کرد. حسرت بالاترین ندامت است و این ندامت‌های زیاد در آنجا تأثیری ندارد. دیگر کار از کار گذشته و دیگر راه برگشتی وجود ندارد.

در اینجا روایتی از آقا امام صادق(علیه السلام) نقل شده که فرمود: یکی از حسرت‌هایی که انسان‌ها در روز قیامت می‌خورند، مربوط به افرادی است که ثروت و مال خود را گذاشته‌اند، خودشان در راه خدا انفاق نکرده‌اند، واجبات و مستحبات خود را انجام نداده‌اند، ثروت‌ها را گذاشته‌اند، ورثه آن‌ها پول‌ها را در راه خدا انفاق کرده‌اند و به مقاماتی رسیده‌اند ولی خود این‌ها در آتش می‌سوزند. ورثه این‌ها از اموال این‌ها انفاق کرده، عزاداری اباعبدالله الحسین(علیه السلام) را برپا کرده، کارهای خیر برای مساکین و فقرا و مستمندان انجام داده، این ورثه به مقاماتی رسیده که خود پدر به آن مقامات نرسیده و در آتش جهنم معذب است.

خودش می‌توانست با دست خود انفاق کند و به مقامات عالی دست یابد ولی به خاطر بخلی که داشت انجام نداد، در حالیکه فرزندان خوبی داشت و آن فرزندان اموال به ارث رسیده را در راه خدا انفاق کرده‌اند و به مقامات عالی رسیده‌اند. لذا در اینجا حسرت می‌خورند. یا اینکه می‌بیند پولی که گذاشته و در راه خدا انفاق نکرده، بچه‌ها گرفته و با آن مرتکب معصیت خداوند شده‌اند، باز حسرت می‌خورد که این گناهان هم برای خودش نوشته می‌شود و هم برای فرزندانش. پس از دو جهت حسرت می‌خورد: چه در صورتی که پول‌ها را در راه خیر مصرف کنند، حسرت می‌خورد که چرا خودش اموالش را با دست خودش در راه خیر انفاق نکرد و چه در صورتی که اموالش را در راه معصیت مصرف کنند، که در این صورت نیز حسرت می‌خورد که من باعث شدم که این‌ها در معصیت قرار گیرند.[2]

در غیر از مال هم همینطور است، در منبر و سخنرانی و صحبت‌ها امر به معروف و نهی از منکر می‌کنید، خیلی از مردم اهل ادای واجبات و خمس و زکات می‌شوند و کارهای خیر انجام می‌دهند و نجات پیدا می‌کنند، شما روز قیامت نگاه می‌کنید و می‌بینید که مریدان شما که به حرف شما عمل کرده‌اند، به بهشت وارد می‌شوند ولی خود شما به حرف خود عمل نکرده و حسرت می‌خورید.

سعی کنیم در نصیحت‌هایی که داریم، ابتدا خودمان عمل کنیم. این عمل کردن ما اثر وضعی دارد؛ یعنی حرف کسی که عمل نمی‌کند، تأثیری در مخاطب ندارد. مرحوم امام جمله‌ای دارند که وای به اینکه مردم بفهمند که خودمان چگونه هستیم، اینطور نباشد که ما عمل نکنبم و به مردم دستور دهیم. اول باید خودمان عمل کنیم و بعد به مردم بگوییم وگرنه در روز قیامت حسرت می‌خوریم و ناراحتیم که چرا این کارها را در دنیا انجام ندادم.

هدایت حب و بغض:

انسان باید حب و بغض خود را هدایت کند؛ یعنی حب و علاقه ما باید هدایت شود همچنین دشمنی ما نیز باید هدایت شود، الحب لله و البغض لله. خداوند متعال در قرآن می‌فرماید: ﴿إِنَّ اللَّهَ يُحِبُّ الْمُحْسِنِينَ﴾[3] ﴿فَإِنَّ اللَّهَ يُحِبُّ الْمُتَّقِينَ﴾[4] ﴿إِنَّ اللَّهَ يُحِبُّ الْمُتَوَكِّلِينَ﴾[5] در قرآن می‌توانید آیات محبت خدا را ببینید. وقتی خداوند می‌فرماید خدا متقین را دوست دارد؛ یعنی شما هم متقین را دوست بدارید. خداوند کسانی را که احسان می‌کنند دوست دارد؛ یعنی شما هم محبت خود را هدایت کنید و به کسانی که احسان می‌کنند محبت داشته باشید. این از صفات باری تعالی است ولی برای ما هم مهم است که به چه کسی علاقه داریم. پس یکی از حرکت‌های ما باید این باشد که علاقه خودمان را به سمت صلاح هدایت کنیم. باید افراد خوب را دوست داشته باشیم نه افرادی که فاسد و فاسق و فاجرند.

حب الهی:

حب ما باید الهی باشد؛ حب الهی یعنی حب به کمال برای خود و دیگران. باید سعی کنیم خود را به کمال برسانیم و بعد دیگران را نیز به سمت کمال هدایت کنیم. اگر خداوند به شما لطف کرد و به کمال رسیدید، سعی کنید دیگران را هم به سمت کمال هدایت کنید. اگر دیدید که دیگران به کمال رسیده‌اند شما باید لذت ببرید و سعی کنید شما هم به کمال برسید. متأسفانه بعضی افراد تلاش می‌کنند که به کمال برسند ولی وقتی شخص دیگری را می‌بیند که بالاتر از خودش است، حسادت می‌کند. وقتی شخصی بهتر از او سخنرانی می‌کند یا درس می‌دهد و یا مردم را هدایت می‌کند، اگر حسادت کند و نتواند موفقیت و کمال دیگران را ببیند، این حسادت‌ها رذائل اخلاقی است.

انسان‌هایی که رذائل اخلاقی دارند نمی‌توانند موفقیت دیگران را ببینند. خوبی‌ها را برای خود می‌خواهند ولی وقتی برای دیگران خوبی وجود داشته باشد، ناراحت می‌شوند. باید از این روحیه فاسد که از کمال دیگران ناراحت شویم به خدا پناه ببریم. بلکه باید تلاش کرد که به کمال رسید و دیگران را هم به کمال هدایت کرد. باید از دیگران که به کمال رسیده‌اند تعریف کرد و بزرگ شمرد نه اینکه تحقیر کرد و کوچک شمرد و این بزرگ شمردن وقتی محقق می‌شود که تخلیه و تحلیه انجام شود. اگر شما نفس خود را از رذائل تخلیه کنید، حسادت را کنار بگذارید، بخل و تکبر را کنار بگذارید و خودتان را به فضائل اخلاقی زینت دهید و تحلیه انجام دهید، تواضع و سخاوت داشته باشید و دیگران را بزرگ ببینید، به این مقام می‌رسید که کمالات را هم برای خودتان و هم برای دیگران می‌خواهید.

عارف واقعی به اسم نیست بلکه باید به دنبال کمال باشد و کمال را برای خود و دیگران بخواهد. روز قیامت ما اعمال خود را می‌بینیم که به تجسم اعمال تعبیر می‌شود. الان کسانی که ظلم می‌کنند نمی‌بینند که ظلم چیست، مال یتیم را می‌خورد و نمی‌داند چه می‌خورد، ولی قرآن می‌فرماید: ﴿إِنَّ الَّذِينَ يَأْكُلُونَ أَمْوَالَ الْيَتَامَى ظُلْمًا إِنَّمَا يَأْكُلُونَ فِي بُطُونِهِمْ نَارًا وَسَيَصْلَوْنَ سَعِيرًا﴾[6] کسانی که اموال یتیم را می‌خورند، مالی که برای شخص دیگری است را تصاحب می‌کنند و برخلاف مقررات رفتار می‌کنند، فکر نکنند که لذت مال دنیا را می‌برند. اموال یتامی در این آیه از باب مثال است مال غیر و مال مشکوک را هم شامل می‌شود، این افراد آتش می‌خورند، پول نیست و این‌ها متوجه نیستند. در روز قیامت متوجه می‌شوند که آتش جهنم می‌خورند. در مورد همه گناهان همینطور است، گناه آتش است ولی به صورت ظاهر ممکن است آن را نبینیم ولی در واقع آتش است و با ارتکاب گناهان آتش را برای خود انتخاب می‌کنیم.