درس تفسیر استاد محسن فقیهی

موضوع: تفسیر قرآن کریم /تفسیر سوره بقره /آیه 164

﴿إِنَّ في‌ خَلْقِ السَّماواتِ وَ الْأَرْضِ وَ اخْتِلافِ اللَّيْلِ وَ النَّهارِ وَ الْفُلْکِ الَّتي‌ تَجْري فِي الْبَحْرِ بِما يَنْفَعُ النَّاسَ وَ ما أَنْزَلَ اللَّهُ مِنَ السَّماءِ مِنْ ماءٍ فَأَحْيا بِهِ الْأَرْضَ بَعْدَ مَوْتِها وَ بَثَّ فيها مِنْ کُلِّ دابَّةٍ وَ تَصْريفِ الرِّياحِ وَ السَّحابِ الْمُسَخَّرِ بَيْنَ السَّماءِ وَ الْأَرْضِ لَآياتٍ لِقَوْمٍ يَعْقِلُونَ﴾[1]

صحبت در تفسیر آیه صد و شصت و چهارم سوره مبارک بقره است. می‌فرماید زمین و آسمان را که خلق کردیم و اینکه شب و روز جایگزین هم می‌شوند اختلاف به معنای جایگزین شدن و پشت سر هم آمدن است. این دقت که در ساعات شب و روز است، گاهی روز بلند می‌شود و شب کوتاه می‌شود و هر سال همینطور است و در فصول سال این مدت روز و شب تغییر می‌کند و این تغییر هر سال به صورت منظم تکرار می‌شود.

آیات الهی:

کشتی:

کشتی‌هایی که در دریا حرکت می‌کند، به این کشتی‌ها دقت کنید که چه منافعی برای مردم دارد، نفت و سایر مواد و انسان‌ها را جابجا می‌کند. این کشتی چطور روی آب قرار می‌گیرد؟

باران:

از جمله چیزهایی که باید مورد توجه قرار داد باران است که از آسمان به صورت قطره قطره می‌بارد، درختان و گیاهان چطور رشد می‌کنند؟ وقتی به شمال کشور سفر می‌کنید، می‌بینید جنگل‌ها و مراتع، به وسیله باران سرسبز شده‌اند. زمینی که در آن هیچ گیاهی وجود ندارد بعد از مدتی می‌بینید که سرسبز شده و گیاهان مختلفی در آن رشد کرده است.

جنبندگان:

تمام جنبندگان روی زمین و در دریا برای خود زندگی دارند و حرکت می‌کنند، به حرکت جنبندگانی که در روی زمین هستند یا در دریا و صحرا هستند توجه کنید.

باد:

بادهایی که در روی زمین وجود دارد، نسیم‌های خنکی که می‌وزد، گاهی هوا سرد است و گاهی هوا گرم است، گاهی بهاری و گاهی پاییزی است. گاهی همین بادها کشتی‌ها را در دریا جابجا می‌کند، گاهی به وسیله باد، بین درختان نر و ماده ارتباط برقرار می‌شود و گرده افشانی انجام می‌شود. به این حرکت بادها هم دقت کنید و توجه داشته باشید. همه این‌ها قدرت و نشانه پروردگار است.

ابر:

بین زمین و آسمان ابر می‌بینید، ﴿وَ السَّحابِ الْمُسَخَّرِ بَيْنَ السَّماءِ وَ الْأَرْضِ﴾ این ابرها مسائل مهمی دارد که علوم جدید این مسائل را کشف کرده است. یک سری مسائل ریاضی بیان می‌کند که باید مورد توجه قرار گیرد.

همه این‌ها آیات پروردگار و نشانه‌هایی برای اثبات ذات باری تعالی هستند. اگر به زمین و آسمان توجه و دقت شود، به خداوند متعال اعتقاد پیدا می‌شود، این‌ها آیاتی هستند ﴿لِقَوْمٍ يَعْقِلُونَ﴾ اگر تعقل و توجه و دقت شود، این‌ها آیات پروردگار هستند.

برهان نظم:

یکی از براهینی که برای اثبات خداوند ذکر شده، برهان نظم است. اگر یک شیشه بزرگ تهیه شود و اعدادی در آن انداخته شود، فرض کنید روی کاغذهایی به اندازه بند انگشت، اعدادی نوشته شود، (مثلا تا عدد یک میلیارد) و کاغذها به صورت مخلوط در شیشه ریخته شود. بعد شیشه تکان داده شود، آیا امکان دارد این اعداد را به صورت منظم از یک تا آخر، در کنار هم قرار گیرند؟ هر چقدر شیشه را تکان دهید امکان ندارد این اعداد به صورت منظم در کنار هم قرار گیرند. نظم تصادفی نیست، نمی‌توان گفت این دنیا به صورت تصادفی نظم دارد. اگر دیدید جایی منظم است، حتما مدیر دارد که آنجا را اداره می‌کند. اگر مدیر نداشته باشد، به طور تصادفی خودش نظم پیدا نمی‌کند.

برهان نظم این است که اگر شما نظمی را دیدید؛ مثلا هر سال اول فروردین روز و شب با هم مساوی هستند و روز بعد یک دقیقه فرق دارد روز سوم دو دقیقه فرق دارد و همینطور ادامه پیدا می‌کند و روزها بلندتر می‌شود، تقویم را نگاه کنید، دقیقه به دقیقه روزها بلندتر و شبها کوتاه‌تر می‌شود.

در رابطه به جنبندگان مشاهده می‌شود که در دریا غذا می‌خورند و زندگی می‌کنند؛ درخت‌ها چگونه می‌رویند؛ باران چگونه می‌بارد، درخت‌ها آبیاری می‌شوند، چاه‌ها و قنات‌ها به وسیله باران زنده می‌شوند،این نظم که در عالم وجود دارد کاشف از وجود ناظم است. کسی هست که این نظم را برقرار می‌کند و این ناظم خدا است.

این که خداوند متعال در این آیه می‌فرماید در زمین و آسمان و ابر و باد دقت کنید، با پیشرفت علم خیلی از مسائل کشف می‌شود. اینکه در عالم بالا چه خبر است، هنوز اطلاعی نداریم و تازه در حال کشف مسائلی هستند ولی اطلاع دقیقی در دست نیست. این نظم و نظام و مسائلی که وجود دارد، همه نشانه خدا است.

برهان حرکت:

یکی از براهین اثبات خدا برهان حرکت است. برهان حرکت این است که در عالم وجود هر چیزی دارای حرکتی است. گاهی تعبیر به حرکت نفس انسانی، حرکت افلاک و حرکت جوهری می‌کنند، که ملاصدرا حرکت جوهری را بیان کرده است. جسم نفس انسانی، ابتدا نطفه و بعد علقه و مضغه و تبدیل به عظام می‌شود و بعد تبدیل به بچه می‌شود و از مادر متولد می‌شود و چشمش می‌بیند و گوشش می‌شنود و رشد پیدا می‌کند. در این بچه روح وجود دارد که روحش تکامل پیدا می‌کند. در ابتدا چیزی نمی‌فهمید و به مرور مطالبی را می‌فهمد، رشد و تکامل پیدا می‌کند و کم کم عالم و پزشک و مهندس شده و به مقاماتی می‌رسد. این تکامل در دو بعد روحی و جسمی ادامه پیدا می‌کند هم از لحاظ جسمی و هم از لحاظ روحی تکامل پیدا می‌کند. این حرکت تکاملی جسمس و روحی انسان است.

همین تکامل را می‌توان در افلاک دید. افلاک هم داستان‌ها و حرکات و تکامل‌هایی دارند. شما از منزل حرکت می‌کنید و قدم برمی‌دارید و به حرم مشرّف می‌شوید و زیارت می‌کنید، این حرکت‌ها که در انسان و حیوان و جماد وجود دارد، شما یک دانه در زمین می‌کارید و کم کم بزرگ می‌شود و رشد می‌کند و تبدیل به درخت تنومندی می‌شود، این حرکت جوهری را در هر موجودی می‌بینید که به سمت تکامل حرکت می‌کند. این حرکت‌ها نشانه چیست؟

اصولا حرکت نیاز به محرّک دارد؛ یعنی حرکت کننده نیاز به محرکی دارد که او را حرکت دهد. وقتی شما حرکت می‌کنید، نفس و اراده شما به این تعلق می‌گیرد که به سمت حرم بروید. محرک شما، در اینجا تفکرات و تصمیمات شما برای انجام کارهای خیر است. گفته می‌شود:«کل متحرک یحتاج الی محرّک» بعضی چیزها در این عالم قابل تصویر است که متحرک هستند ولی نمی‌توانند کسی را تحریک کنند مثلا درخت خودش بزرگ می‌شود و تکامل پیدا می‌کند اما کار دیگری انجام نمی‌دهد. اما انسان وقتی رشد می‌کند، گاهی مثل امام خمینی(رحمه الله) یک کشور و دنیای اسلام و عالم را حرکت می‌دهد. پس متحرک گاهی خودش محرک است؛ هم خودش متحرک است و هم به دیگران حرکت می‌دهد و گاهی هم مثل درخت، فقط خودش حرکت می‌کند و موجب حرکت دیگران نمی‌شود.

هر چیزی که متحرک است نیاز به محرّک دارد و در نهایت باید به محرّک لامتحرک منتهی شود؛ یعنی باید به محرکی منتهی شود که محرکی ندارد وگرنه تسلسل لازم می‌آید. اشیاء دو قسم هستند: یک قسم اشیایی که متحرک و محرک هستند و یک قسم هم هستند که فقط متحرک هستند و محرک نیستند اما این سلسله وقتی ادامه پیدا کند به جایی می‌رسد که محرک است ولی متحرک نیست؛ یعنی خودش حرکت ندارد ولی محرک است که او خدای متعال است. به این برهان، برهان حرکت گفته می‌شود؛ یعنی از حرکت انسان‌ها به سمت تکامل جسمی و روحی و از حرکت جنبندگان، افلاک، بادها و کشتی‌ها و سیارات و ماه و خورشید و زمین، تمام این حرکت‌ها را محاسبه کنیم که آیا نیاز به محرک دارند یا نه و آیا بدون محرک، حرکت به وجود می‌آید یا نه؟ همه این چیزها نیاز به محرک دارند «کل متحرک یحتاج الی محرک» وگرنه تسلسل به وجود می‌آید.

این آیه می‌تواند ناظر به برهان نظم و حرکت باشد، که برای اثبات ذات باری تعالی می‌توان استفاده کرد. اگر در آیات و نشانه‌های خداوند دقت شود و حتی در وجود انسان و در آیات آفاقی و انفسی دقت شود، پزشکان که اعضای بدن انسان را تشریح می‌کنند که در درون خود انسان چه اعضایی هست و چه نظمی وجود دارد که در مواقع خاص این نظم برقرار است. یک قوه شنوایی یا بینایی انسان مشکل پیدا کند، ببینید چه داستان‌ها و مسائلی اتفاق می‌افتد. در انفس شما ببینید چه آیاتی است، همه اینها آیات پروردگار است اما برای کسانی که تعقل، تفکر و توجه دارند.

علت غایی:

همچنین در حرکات فاعلی و غایی اهدافی وجود دارد، درخت به غایتی می‌رسد و میوه می‌دهد ﴿ما يَنْفَعُ النَّاسَ﴾[2] و شما از آن میوه استفاده می‌کنید، این درخت تکامل پیدا می‌کند تا به آن غایت برسد که مردم از آن منفعت ببرند و از آن میوه‌های زیبا و خوشمزه استفاده کنند. نفس انسان هم غایتی دارد و باید به تکاملی برسد و ما باید متوجه این تکامل باشیم و برای رسیدن به آن تکامل تلاش کنیم تا مردم از ما بهره ببرند از علم و تقوا و خدمت به مردم بهرمند شوند. این علت فاعلی و علت غایی و همه حرکت‌هایی که در عالم وجود است باید از روی نظم و برنامه و اهداف خدایی پیش رود.