درس تفسیر استاد محسن فقیهی

موضوع: تفسیر قرآن کریم /تفسیر سوره بقره /آیه 158

﴿إِنَّ الصَّفا وَ الْمَرْوَةَ مِنْ شَعائِرِ اللَّهِ فَمَنْ حَجَّ الْبَيْتَ أَوِ اعْتَمَرَ فَلا جُناحَ عَلَيْهِ أَنْ يَطَّوَّفَ بِهِما وَ مَنْ تَطَوَّعَ خَيْراً فَإِنَّ اللَّهَ شاکِرٌ عَليمٌ﴾[1]

صحبت در تفسیر آیه صد و پنجاه و هشتم سوره بقره است. این آیه در رابطه با شعائر الله است که یکی از شعائر خداوند صفا و مروه است ﴿إِنَّ الصَّفا وَ الْمَرْوَةَ مِنْ شَعائِرِ اللَّهِ﴾. سعی بین صفا و مروه که یکی از واجبات حج تمتع است، از شعائر خداوند است.

برای روشن شدن این بحث که چرا خداوند متعال این مسئله را مطرح نموده و تأکید کرده، باید توجه داشت که در زمان جاهلیت در کوه صفا و مروه بت گذاشته بودند و بت‌پرستان بین صفا و مروه سعی می‌کردند ولی این سعی برای بت‌ها بود. بعد از اینکه پیامبر(صلی الله علیه و آله) به رسالت مبعوث شد و بت‌های خانه خدا نابود شد، برای مسلمانان حالتی پیدا شد که این کار را انجام ندهند، چون اعراب جاهلیت این کار را انجام می‌دادند، مسلمانان می‌خواستند بگویند ما کار شما را انجام نمی‌دهیم، کار شما اشتباه است. ولی نظر خداوند این بود که سعی بین صفا و مروه انجام شود؛ چون از شعائر اسلام است هرچند اعراب جاهلیت این کار را به نیت احترام به بت، انجام می‌دادند ولی شما به نیت خدا و احترام به ذات باری تعالی انجام می‌دهید.

لذا خداوند متعال می‌فرماید ﴿إِنَّ الصَّفا وَ الْمَرْوَةَ مِنْ شَعائِرِ اللَّهِ﴾ اینکه قبلا بت‌پرستان انجام می‌داند، باعث نشود که شما از انجام آن خودداری کنید صفا و مروه از شعائر الهی است ﴿فَمَنْ حَجَّ الْبَيْتَ أَوِ اعْتَمَرَ فَلا جُناحَ عَلَيْهِ أَنْ يَطَّوَّفَ بِهِما﴾ و کسی که حج می‌رود یا عمره انجام می‌دهد، اشکالی ندارد که سعی بین صفا و مروه را انجام دهد.

نتیجه تلاش پیروزی است:

این طواف و سعی بین صفا و مروه از زمان حضرت ابراهیم(علیه السلام) بوده و دو کوهی است که حضرت هاجر برای پیدا کردن آب برای حضرت اسماعیل(علیه السلام) بین این دو کوه می‌رفت و می‌آمد که این بچه تلف نشود. حضرت هاجر که برای به دست آوردن آب بین کوه صفا و مروه می‌رفت، به خاطر علاقه‌ای که به فرزندش داشت، آنقدر بین این دو کوه رفت و آمد تا در نهایت به نتیجه رسید و موفق شد، این مطلب در این آیه اشاره شده که ﴿فَلا جُناحَ عَلَيْهِ أَنْ يَطَّوَّفَ بِهِما﴾ شما مسلمانان این کارها را انجام دهید.

در هر مشکلی باید تلاش و کوشش کنیم و صبر داشته باشیم که نتیجه تلاش و کوشش ما پیروزی است.

معنای طواف:

معنای طواف این است که از جایی شروع کنید و به همان جایی که شروع کرده‌اید برسید. هرچند به صورت مستقیم یا دایره‌ای باشد لذا به سعی بین صفا و مروه هم طواف گفته می‌شود.

﴿فَلا جُناحَ﴾ در موارد مختلفی در قرآن استعمال شده: ﴿فَلَيْسَ عَلَيْكُمْ جُنَاحٌ أَنْ تَقْصُرُوا مِنَ الصَّلَاةِ﴾[2] اشکال ندارد که نمازتان را قصر بخوانید که دلالت بر وجوب دارد؛ یعنی قصر بر شما واجب است. در اینجا هم سعی بین صفا و مروه بر شما واجب است، البته به وسیله قرائن و شواهد و روایاتی که در اینجا وارد شده دلالت بر این می‌کند که سعی بین صفا و مروه هم از شعائر الله است و واجب است که در حج انجام شود.

معنای ﴿تَطَوَّعَ خَيْراً﴾:

﴿وَ مَنْ تَطَوَّعَ خَيْراً فَإِنَّ اللَّهَ شاکِرٌ عَليمٌ﴾ تطوّع یعنی قبول کردن با میل و رغبت؛ کسی که کاری را قبول می‌کند گاهی با ناراحتی قبول می‌کند، حوصله ندارد ولی به اجبار قبول می‌کند، به این تطوّع گفته نمی‌شود. تطوّع یعنی با شادی و رغبت و محبت کاری را قبول کند. بعضی افراد برای خواندن نماز، اذان و اقامه و ذکر نمی‌گویند و سریع نماز می‌خوانند، به این نوع نماز خواندن ﴿تَطَوَّعَ خَيْراً﴾ نمی‌گویند. برای نماز خواندن باید اذان و اقامه گفت و استغفار کرد و اذکار و ادعیه وارد شده را زمزمه کرد سپس با آرامش نماز را شروع کرد و رکوع و سجده را طولانی کرد. به این نوع نماز خواندن، ﴿تَطَوَّعَ خَيْراً﴾ گفته می‌شود؛ یعنی با رغبت و علاقه نماز می‌خوانید نه اینکه سرسری و تند مانند کلاغ نماز بخوانید. هر عبادتی که بخواهید انجام دهید سعی کنید با حال و رغبت و آرامش انجام دهید. نماز خواندن با عجله صحیح نیست، وقتی انسان می‌خواهد با خدای خودش صحبت کند باید با علاقه و محبت و آرامش همراه باشد.

کار خیری که می‌خواهد به دست شما انجام شود، مشکل شخصی را می‌خواهید حل کنید، با رغبت و مهربانی، با روی باز و صورت گشاده انجام دهید نه با ناراحتی و اخم. خداوند شهید مطهری را رحمت کند که با صفا نماز می‌خواند و با صدای آرامی که داشت باتوجه اذان و اقامه می‌گفت و نماز آرام می‌خواند و از مردم و شاگردانش می‌خواست که با توجه و رغبت نماز بخوانند. بعضی از بزرگان به خاطر اینکه بعضی اوقات موفق به خواندن نماز شب نمی‌شدند، گریه می‌کردند. من شاهد اینچنین گریه‌ای بودم و وقتی می‌پرسیدم که چرا گریه می‌کنید، چیزی نمی‌گفتند ولی بعدا متوجه شدم که به خاطر اینکه مهمان داشتند موفق نشدند در آن موعد مقرر بیدار شده و نماز شب بخوانند، به همین دلیل گریه می‌کردند. به این نوع عبادت و نماز شب خواندن، ﴿تَطَوَّعَ خَيْراً﴾ می‌گویند.

تشکر خداوند:

اگر عبادت و کار خیر را با طوع و رغبت انجام دادید، ﴿فَإِنَّ اللَّهَ شاکِرٌ عَليمٌ﴾ خداوند تشکر می‌کند. منافع این کارها برای شما است، سعادت و بهشت و الطاف پروردگار برای شما است اما خدا از شما تشکر می‌کند و عالم است، اگر اخم کردید خدا توجه دارد، اگر با خوشحالی انجام دادید، خدا می‌فهمد. خداوند همه چیز را می‌داند، وقتی با حال و رغبت عبادت کردید و کار خیر انجام دادید، خداوند از شما تشکر می‌کند.

شعائر الله:

﴿ومَن يُعَظِّم شَعائِرَ اللّهِ فَاِنَّها مِن تَقوَي القُلوب﴾[3] انجام واجبات و ترک محرمات، یکی از وظایف است، یکی دیگر از وظایف ما این است که به مسائلی که به عنوان شعائر الله مطرح شده اهمیت دهیم. یکی از شعائر الله، حج بیت الله الحرام است و یکی از آنها سعی بین صفا و مروه است که باید مورد توجه قرار گیرد. ما باید به آنچه خداوند برای ما بیان فرموده و برای آن ارزش قائل شده است، توجه کنیم و برای آن ارزش قائل باشیم.

کنار گذاشتن تعصبات بی‌منطق:

ما باید از تجربیات خوب دیگران استفاده کنیم و نباید تعصب جاهلی داشته باشیم، گاهی صحبت می‌شود کسی دخترش را شوهر می‌دهد و به داماد اعتنا نمی‌کند و بی‌محبتی می‌کند، این تعصب جاهلی است. وقتی شما دختر را شوهر دادید و محرم شد، دیگر شوهرش است و باید به هم محبت کنند و رفت و آمد داشته باشند. باید دید که تعصباتی که وجود دارد صحیح است یا نه، تعصبات باطل را باید کنار گذاشت. گاهی مسلمانان تعصبات باطلی داشتند ولی خداوند به واسطه پیامبر(صلی الله علیه و آله) با این تعصبات خشک بی منطق مبارزه می‌کند.

سعی صفا و مروه:

سعی بین صفا و مروه جزء واجب حج است و عنوان مستقل ندارد. به عنوان مثال وقتی به مکه مشرف می‌شوید یکی از مستحبات این است که طواف خانه خدا انجام دهید؛ یعنی وقتی کارهای واجب را انجام دادید، مستحب است که هفت شوط طواف دور خانه خدا انجام دهید. مثل نماز مستحبی که انجام می‌دهید، طواف یک عمل مستحبی مستقل است ولی سعی بین صفا و مروه، مستحب مستقل نیست و تنها در حد واجب؛ یعنی در خلال اعمال حج باید انجام شود. این مطلب را از این آیه می‌فهمیم که می‌فرماید: ﴿إِنَّ الصَّفا وَ الْمَرْوَةَ مِنْ شَعائِرِ اللَّهِ فَمَنْ حَجَّ الْبَيْتَ أَوِ اعْتَمَرَ فَلا جُناحَ عَلَيْهِ أَنْ يَطَّوَّفَ بِهِما﴾ کسی که حج و عمره می‌رود، سعی صفا و مروه هم انجام دهد.

مسئله تشکر خداوند از انسان بسیار مهم است. کسی که عبادتی را با طوع و رغبت انجام دهد، مورد تشکر خداوند قرار می‌گیرد. حج رفتن کار آسانی نیست، در زمان قدیم شش ماه و بیشتر طول می‌کشید تا با شتر و اسب و الاغ به حج بروند، با آن زحمات و سختی‌ها به حج می‌رفتند. بالاخره مسافرت مشکلات خاص خودش را دارد، ولی باید لذت برد، با طوع و رغبت و عدم اظهار زجر و ناراحتی، انجام دهید که ﴿فَإِنَّ اللَّهَ شاکِرٌ عَليمٌ﴾.