درس تفسیر استاد محسن فقیهی

موضوع: تفسیر قرآن کریم /تفسیر سوره بقره /آیه 157

﴿أُولئِکَ عَلَيْهِمْ صَلَواتٌ مِنْ رَبِّهِمْ وَ رَحْمَةٌ وَ أُولئِکَ هُمُ الْمُهْتَدُونَ﴾[1]

صحبت در تفسیر آیه صد و پنجاه و هفتم سوره بقره است. این آیه ذیل آیاتی است که در رابطه با صابران و کسانی که صبر پیشه می‌کنند، نازل شده است. در آیات قبل خداوند متعال فرمود: ﴿وَ لَنَبْلُوَنَّکُمْ بِشَيْ‌ءٍ مِنَ الْخَوْفِ وَ الْجُوعِ وَ نَقْصٍ مِنَ الْأَمْوالِ وَ الْأَنْفُسِ وَ الثَّمَراتِ وَ بَشِّرِ الصَّابِرينَ﴾[2] ﴿الَّذينَ إِذا أَصابَتْهُمْ مُصيبَةٌ قالُوا إِنَّا لِلَّهِ وَ إِنَّا إِلَيْهِ راجِعُونَ﴾[3] صابران و کسانی که اهل صبر هستند با مؤمنین تفاوت دارند و دارای مقام بالاتری هستند. در قرآن در رابطه با مؤمنین مطالبی بیان شده و امتیازات مؤمنین نیز ذکر شده است ولی مقام بالاتری برای صابرین در قرآن ذکر شده است. کسانی که از امتحانات الهی سربلند بیرون می‌آیند؛ گرسنگی را تحمل می‌کنند؛ یعنی مشکلات مادی را تحمل می‌کنند، مشکلات مربوط به جان را تحمل می‌کنند؛ یعنی سختی‌های جهاد در راه خدا را تحمل می‌کنند، صابرین هستند.

امتیاز صابرین:

خداوند متعال بر صابرین درود می‌فرستد و رحمت خدا شامل آن‌ها می‌شود و هدایت شده هستند. صابرین که هدایت شده هستند، کسانی هستند که از امتحانات سربلند بیرون آمده‌اند. ممکن است شما انسان خوبی باشید، به خدا ایمان دارید، تقوا دارید ولی مشکلات برای شما پیش نیامده باشد که امتحان شوید، گرسنگی و تشنگی و جهاد برای شما پیش نیامده ولی در کل انسان خوب و متدینی هستید اما جزء صابرین نیستید. صابرین کسانی هستند که علاوه بر این‌ها در مقابل مشکلات نیز صبر کرده و از امتحانات سربلند بیرون آمده‌اند.

لذا به تناسب آیات گذشته خداوند متعال می‌فرماید صابرین دارای اجر بیشتری هستند و رحمت خاصی به آن‌ها تعلق می‌گیرد. آیات زیادی در قرآن در رابطه با رحمت خداوند ذکر شده است مانند: ﴿وَ رَحْمَتِي وَسِعَتْ كُلَّ شَيْ‌ءٍ﴾[4] رحمت خداوند شامل همه می‌شود و همه مردم از رحمت خداوند بهرمند می‌شوند، این رحمت عام خداوند است اما یک رحمت خاص داریم که مخصوص افراد خاصی است که در این آیه بیان می‌کند که این رحمت خاص شامل صابرین می‌شود. لذا رحمت در این آیه با رحمت در آیه ﴿وَ رَحْمَتِي وَسِعَتْ كُلَّ شَيْ‌ءٍ﴾ متفاوت است و منظور در اینجا رحمت خاص الهی است که شامل صابرین می‌شود.

فرق مؤمنین و صابرین در صلوات خداوند:

تعبیر خداوند در قرآن خیلی دقیق است، مفسرین آیات قرآن را کلمه به کلمه معنا می‌کنند و دقت‌هایی را اعمال می‌کنند و از نظر فصاحت و بلاغت و دقائقی که در کلمات است، قرآن را مورد توجه قرار می‌دهند. در آیه‌ای می‌فرماید: ﴿هُوَ الَّذِي يُصَلِّي عَلَيْكُمْ﴾[5] و در آیه دیگر می‌فرماید: ﴿يا أَيُّهَا الَّذينَ آمَنُوا اذكُرُوا اللَّهَ ذِكرًا كَثيرًا﴾[6] ای کسانس که ایمان آورده‌اید، خدا را یاد کنید ﴿وَسَبِّحُوهُ بُكْرَةً وَأَصِيلًا﴾[7] ذکر خدا بگویید و سحر بیدار شوید و نماز شب بخوانید. اگر مؤمن بودید و ذکر خدا گفتید و به این مقام ایمان رسیدید، ﴿هُوَ الَّذِي يُصَلِّي عَلَيْكُمْ﴾[8] خداوند بر شما صلوات می‌فرستد ﴿وَمَلَائِكَتُهُ لِيُخْرِجَكُمْ مِنَ الظُّلُمَاتِ إِلَى النُّورِ﴾ ملائکه خدا هم بر شما درود می‌فرستند تا به سوی نور هدایت پیدا کنید؛ چون انسان مؤمن و اهل دعا و نماز و نماز شب هستید. اما در اینجا ﴿يُصَلِّي﴾ دارد که جمله فعلیه و مفرد است، درود خدا بر شما، اما تعبیر خداوند در رابطه با صابرین این است که: ﴿أُولئِکَ عَلَيْهِمْ صَلَواتٌ مِنْ رَبِّهِمْ﴾ صلوات جمع است و به صورت جمله اسمیه آمده، جمله فعلیه دلالت بر تدریج دارد؛ یعنی صلوات پشت صلوات است اما این درود آرام آرام شامل شما می‌شود.

گاهی شما راهی را آرام آرام می‌روید تا به مقصد برسید، اما شخصی همین راه را از میانبری می‌رود و سریع به مقصد می‌رسد. کسانی که مؤمن هستند و اهل نماز شب و دعا و گریه هستند، خداوند بر آن‌ها درود می‌فرستد اما کسانی که جزء صابرین شدند، یعنی مشکلات را دیدند و تحمل کردند، این مسیر را سریع طی کردند و درودهای خداوند بر آن‌ها است، نه یک درود بلکه درودهای خداوند بر آن‌ها است. پس افراد متدین دارای مراتبی هستند اما آنکه امتحان شده و از امتحان سربلند بیرون آمده است، مقامش بالاتر است. کسانی که مشکلات را تحمل کردند و بدگویی نکردند و از خداوند تشکر کردند، مقام بالاتری دارند و در مورد این افراد می‌فرماید: ﴿وَ بَشِّرِ الصَّابِرينَ﴾ و ﴿أُولئِکَ عَلَيْهِمْ صَلَواتٌ مِنْ رَبِّهِمْ وَ رَحْمَةٌ﴾.

معنای صلوات و درود خداوند:

صلوات خداوند آن نورانیت و آرامش قلبی است؛ یعنی شما آرامش دارید، مشکلات در دنیا به وجود می‌آید و رفع می‌شود ولی شما از یک آرامش و نورانیت خاص برخوردار هستید که در نتیجه صلوات خداوند حاصل شده است. بعضی از افراد وقتی مشکلی برایشان به وجود می‌آید، نمی‌توانند جواب دهند، با اطرافیان خود دعوا می‌کنند، نمی‌توانند مشکلات را تحمل کنند، این شخص آرامش ندارد ولی کسی که جزء صابرین است، مشکلاتی برایش به وجود می‌آید، گاهی بیماری‌ها و فقر به او هجوم می‌آورد ولی او آرامش دارد، با توکل و قناعت و صبر مشکلات را پشت سر می‌گذارد. این افراد که آرامش فکری و روحی دارند، درود خدا را دریافت می‌کنند.

منظور از ذکر صلوات به صورت جمع:

صلوات که در آیه به صورت جمع آمده به معنای این است که صلوات خداوند شامل تک تک صابرین می‌شود؛ یعنی یک نفر از صابرین چندین درود دارد. یصلی یعنی یک تشویق ولی صلوات به معنای تشویق‌های زیاد است. هر امتحانی که شما بدهید خداوند شما را تشویق می‌کند و رحمت خاص خود را بر شما نازل می‌کند.

صلوات خدا:

آیا صلوات خداوند هم مانند صلوات ما با زبان است یا با فعل خداوند است؟ در روایتی از حضرت امیرالمؤمنین (علیه السلام) نقل شده که فرمودند: «يقول لمن أراد كونه: كن؛ فيكون لا بصوتٍ يُقرع و لا بنداءٍ يُسمع و إنّما كلامه سبحانه فعل منه أنشأه و مثّله»[9] ذکر خداوند و کلام او، فعل است؛ یعنی محبت و لطف و عنایتی است که شامل ما می‌شود. صلواتی که ما می‌فرستیم، باز بان است ولی صلوات خداوند، فعل خداوند است. اینطور نیست که صلوات خداوند، ذکری باشد که شما بشنوید، بلکه فعل خداوند و عنایت و محبت و لطف او است که شامل بندگان می‌شود.