درس تفسیر استاد محسن فقیهی

موضوع: تفسیر قرآن کریم /تفسیر سوره بقره /آیه 154

﴿وَ لا تَقُولُوا لِمَنْ يُقْتَلُ في‌ سَبيلِ اللَّهِ أَمْواتٌ بَلْ أَحْياءٌ وَ لکِنْ لا تَشْعُرُونَ﴾[1]

صحبت در تفسیر آیه صد و پنجاه و چهارم سوره بقره است. خداوند متعال در این آیه می‌فرماید: به کسانی که در راه خدا جهاد کرده و کشته می‌شوند، اموات نگویید، این‌ها زنده هستند ولی شما متوجه نیستید و نمی‌فهمید که این‌ها زنده هستند.

سیر در عوالم مختلف:

توجه دارید که در حال حاضر در دنیا زندگی می‌کنیم که شما می‌بینید و یک عالم برزخ داریم و یک عالم قیامت. بعد از اینکه در این عالم، روح از بدن انسان جدا شد، به عالم برزخ می‌رود که تعبیر به عالم قبر می‌شود، این عالم برزخ تا زمان برپایی قیامت، برای انسان هست و آن اوصافی که برای بهشت و جهنم توصیف شده مربوط به قیامت است. ما در این سه عالم سیر می‌کنیم، عالم دنیا و برزخ و قیامت.

خداوند متعال تمام انسان‌ها را زنده می‌داند و اینطور نیست که بمیرند و نابود شوند، فقط خانه و مسیر آنها عوض می‌شود، مثل کسی که در شکم مادر است و بعد به دنیا می‌آید، ما هم از این دنیا به دنیای دیگری منتقل می‌شویم. در مقابل کفار و منافقین و کسانی که به آن دنیا و معاد اعتقاد ندارند، این افراد فکر می‌کنند که انسان‌ها با مرگ فانی شده و نابود می‌شوند، در حالی که اینطور نیست و انسان از این عالم به برزخ منتقل می‌شود و در آنجا حیات دارد و بعد به عالم قیامت می‌رود و در آنجا هم حیات دارد. منتهی حیات انسان‌ها متفاوت است و درجات و کیفیت‌هایی دارد به این صورت که خداوند متعال در قرآن می‌فرماید: ﴿وَ لا تَقُولُوا لِمَنْ يُقْتَلُ في‌ سَبيلِ اللَّهِ أَمْواتٌ﴾ به کسانی که در این دنیا کشته و شهید می‌شوند، اموات نگویید که بگویید فانی و نابود شدند و از بین رفتند، ﴿بَلْ أَحْياءٌ﴾ بلکه آنها زنده هستند. زندگی برتر برای شهیدان است و شهیدان زندگی بالاتر و بهتری را می‌بینند.

در آیات قبل توصیه به کمک گرفتن از صبر و صلاة شده بود. یکی از مصادیق کمک گرفتن از صبر، جهاد فی سبیل الله است که نیاز به صبر دارد، کسانی که صبر دارند می‌توانند جهاد فی سبیل الله کنند ولی کسانی که صبر ندارند، نمی‌توانند. یکی از دوستان ما تعریف می‌کرد که ما در جبهه بودیم و در خط مقدم جبهه لودرهایی وجود داشت که برای ساختن سنگر استفاده می‌شد. به راننده یکی از این لودرها می‌گفتیم زودتر سنگر را درست کن که دشمن مرتب بر سر ما آتش می‌ریزد و گلوله باران می‌کند، ولی او انجام نمی‌داد و می‌گفت می‌ترسم و نمی‌توانم پشت ماشین بنشینم. بعد از اصرار زیاد، بلند شد، وضو گرفت، دو رکعت نماز خواند و بعد از آن مشغول شد. به وسیله نماز قدرت گرفت که کار را انجام دهد. وقتی می‌خواهید کار مشکلی را انجام دهید که براس شما سخت است، از نماز کمک بگیرید، دو رکعت نماز بخوانید و به خدا توکل کنید و انجام دهید که ان شاء الله با کمک خداوند انجام خواهد شد و به نتیجه خواهید رسید.

انسان باید صبر و تحمل خود را زیاد کند، مشکلات در زندگی انسان زیاد است، کسانی که تحمل کرده و صبر بیشتری دارند، موفق هستند. ارتباط این آیه با آیات قبل از این جهت است، یکی از مصادیق صبر، جهاد فی سبیل الله است و اینکه به کسانی که در راه خدا کشته می‌شوند اموات نگویید، اینها زنده هستند.

در آیه دیگر داریم که ﴿وَلَا تَحْسَبَنَّ الَّذِينَ قُتِلُوا فِي سَبِيلِ اللَّهِ أَمْوَاتًا بَلْ أَحْيَاءٌ عِنْدَ رَبِّهِمْ يُرْزَقُونَ﴾[2] گمان نکنید کسانی که در راه خدا کشته شدند اموات هستند، ﴿بَلْ أَحْيَاءٌ عِنْدَ رَبِّهِمْ يُرْزَقُونَ﴾ مهم این است که عند رب قرار می‌گیرد، در کنار خداوند به آنها روزی داده می‌شود. بنابراین یک مقام و حیات بالاتری به شهدا داده می‌شود که غیر از مقام و حیات مردم عادی است. همه انسان‌ها حیات دارند ولی شهید مقام بالاتری دارد.

برای روشن شدن مطلب، آیه شریفه را ببینید: ﴿وَلَئِنْ قُتِلْتُمْ فِي سَبِيلِ اللَّهِ أَوْ مُتُّمْ لَمَغْفِرَةٌ مِنَ اللَّهِ وَرَحْمَةٌ خَيْرٌ مِمَّا يَجْمَعُونَ﴾[3] چه در راه خدا کشته شوید یا بمیرید (در حالی که ایمان دارید)، مغفرت و رحمت پروردگار شامل شما می‌شود. ﴿وَالَّذِينَ هَاجَرُوا فِي سَبِيلِ اللَّهِ ثُمَّ قُتِلُوا أَوْ مَاتُوا لَيَرْزُقَنَّهُمُ اللَّهُ رِزْقًا حَسَنًا﴾[4] کسانی که در راه خدا هجرت کردند اگر کشته شوند یا به مرگ طبیعی بمیرند، زنده هستند و رزق عالی دارند. کسانی که با قصد قربت و نیت خالص، هجرت کنند، قدر خود را بدانند چرا که همسان شهیدان هستند، همانطور که رزق حسن برای شهیدان است برای آنها هم هست. پس از مجموع این آیات می‌فهمیم که بعد از مرگ حیات انسان ادامه دارد. منتهی مقام شهیدان بالاتر است و ﴿عِنْدَ رَبِّهِمْ يُرْزَقُونَ﴾ هستند.

همه حیات دارند و مماتی در کار نیست، (البته ممات به معنای از بین رفتن و نابود شدن) بلکه منتقل شدن از این دنیا به دنیای دیگر است. آنجا عالم قبر و برزخ است. ﴿إِنَّ الْأَبْرَارَ لَفِي نَعِيمٍ﴾[5] ابرار در نعمت هستند ﴿وَإِنَّ الْفُجَّارَ لَفِي جَحِيمٍ﴾[6] تمام این مسائل در عالم برزخ هم وجود دارد. کسانی که از این دنیا می‌روند و فکر می‌کنند که دیگر هر ظلم و جنایتی که کرده‌اند تمام شده، اشتباه می‌کنند، به عالم برزخ منتقل شده و انسان‌های خوب در بهشت و نعمت خداوند هستند و انسان‌های بد و ظالم، در جهنم و عذاب قرار می‌گیرند.

بنابراین باید بدانیم که رفتن از این دنیا موت نیست و حیات دیگری است. اگر به این مسأله توجه داشته باشیم که در قرآن آیات زیادی در این رابطه وجود دارد: ﴿الَّذِينَ تَتَوَفَّاهُمُ الْمَلآئِكَةُ طَيِّبِينَ يَقُولُونَ سَلامٌ عَلَيْكُمُ ادْخُلُواْ الْجَنَّةَ بِمَا كُنتُمْ تَعْمَلُونَ﴾[7] ملائکه به استقبال شما می‌آیند و با محبت با شما برخورد می‌کنند و می‌گویند بخاطر اعمال صالحی که انجام دادید، به بهشت وارد شوید. وقتی عمل شما صالح شد به بهشت وارد می‌شوید.

باید توجه داشت که این مقامات هم برای شهدا هست و هم برای هجرت کنندگان و علما و کسانی که مشغول طلب علم هستند و وقت خود را به بطالت نمی‌گذرانند و در راه اسلام خدمت می‌کنند، این افراد مقام بالایی دارند.

خداوند متعال در ذیل آیه می‌فرماید: ﴿وَ لکِنْ لا تَشْعُرُونَ﴾ شما نمی‌فهمید، مشکل این است که ما نمی‌توانیم ببینیم که شهیدان ﴿عند ربهم یرزقون﴾ هستند ولی وجود دارد. ﴿وَإِنْ مِنْ شَيْءٍ إِلَّا يُسَبِّحُ بِحَمْدِهِ وَلَكِنْ لَا تَفْقَهُونَ تَسْبِيحَهُمْ﴾[8] تمام موجودات عالم در حال تسبیح ذات باری تعالی هستند اما ما تسبیح آنها را نمی‌فهمیم ولی پیامبر(صلی الله علیه و آله) تسبیح آنها را می‌فهمید. این مقامات و حالات را ما نمی‌فهمیم مگر اینکه به قرآن معتقد باشیم و از این راه متوجه شویم که چنین حالاتی وجود دارد. ﴿حَتَّى إِذَا جَاءَ أَحَدَهُمُ الْمَوْتُ قَالَ رَبِّ ارْجِعُونِ﴾[9] ﴿لَعَلِّي أَعْمَلُ صَالِحًا فِيمَا تَرَكْتُ كَلَّا إِنَّهَا كَلِمَةٌ هُوَ قَائِلُهَا وَمِنْ وَرَائِهِمْ بَرْزَخٌ إِلَى يَوْمِ يُبْعَثُونَ﴾[10] در این آیه به برزخ اشاره شده که ما در برزخ زنده هستیم و با خدا مناجات می‌کنیم که ای کاش زنده بودیم و می‌توانستیم اعمال خیر انجام دهیم.