درس تفسیر استاد محسن فقیهی

موضوع: تفسیر قرآن کریم /تفسیر سوره بقره /آیه 153

﴿يا أَيُّهَا الَّذينَ آمَنُوا اسْتَعينُوا بِالصَّبْرِ وَ الصَّلاةِ إِنَّ اللَّهَ مَعَ الصَّابِرينَ﴾[1]

صحبت در تفسیر آیه صد و پنجاه و سوم سوره بقره است. یکی از مسائلی که باعث پیروزی مؤمنان در مقابل کافران و دشمنان می‌شود مسأله صبر و نماز است. ای مؤمنان در مشکلات و دشمنی‌ها از صبر و نماز کمک بگیرید ﴿يا أَيُّهَا الَّذينَ آمَنُوا اسْتَعينُوا بِالصَّبْرِ وَ الصَّلاةِ﴾ در ناملایماتی که در زندگی برای شما به وجود می‌آید از صبر و نماز کمک بگیرید.

کمک گرفتن از صبر و نماز:

آیا منظور از کمک گرفتن از صبر و نماز، کمک گرفتن از خودِ صبر و نماز است یا مقصود این است که به وسیله صبر و نماز از خدا کمک بگیریم؟

﴿وَ مَا النَّصْرُ إِلَّا مِنْ عِنْدِ اللَّهِ﴾[2] کمک از ناحیه خدا است. آیا صبر و نماز به ما کمک می‌کند؟ شما در نماز می‌خوانید: ﴿إِيّاكَ نَعبُدُ وَإِيّاكَ نَستَعينُ﴾[3] یعنی استعانت شما فقط از خدا است، افاده حصر می‌کند؛ یعنی فقط از پروردگار کمک می‌خواهید ولی در این آیه می‌فرماید از صبر و نماز کمک بگیرید. وظیفه ما چیست؟ از خدا کمک بگیریم یا از صبر و نماز یا اینکه صبر و نماز در طول خداوند هستند؛ یعنی خداوند متعال این‌ها را وسیله قرار داده تا به وسیله آن‌ها از خداوند متعال کمک بگیریم؟

توضیح اینکه: اگر آیه به این صورت بود که: «یا ایها الذین آمنوا استعینوا من الصبر و الصلاة» معنا این بود که شما از صبر و نماز کمک بگیرید ولی آیه به این صورت است که ﴿يا أَيُّهَا الَّذينَ آمَنُوا اسْتَعينُوا بِالصَّبْرِ وَ الصَّلاةِ﴾ به وسیله صبر و نماز از خدا کمک بگیرید، نه اینکه از خودِ صبر و نماز کمک بگیرید. در هر صورت یک مسأله، فاعلیت فاعل و مسأله دیگر قابلیت قابل است. شخصی قدرت دارد و می‌تواند درس عالی بدهد و درسی که می‌دهد، قابل فهم است ولی اگر برای درخت یا سنگ درس بگوید، نمی‌فهمند. هر اندازه هم که خوب درس بدهد، سنگ و درخت نمی‌فهمند. در اینجا فاعلیت فاعل مشکل ندارد، مشکل از قابلیت قابل است. در هر جایی دو چیز لازم است، یکی اینکه فاعلیت فاعل تام و کامل باشد و دیگری اینکه قابلیت قابل، تام و کامل باشد.

خداوند متعال می‌فرماید: ﴿وَ مَا النَّصْرُ إِلَّا مِنْ عِنْدِ اللَّهِ﴾ حصر می‌کند که نصر فقط از ناحیه خدا است. این فاعلیت فاعل است؛ یعنی خداوند متعال، یاری می‌کند. حالا که نصر و استعانت از ناحیه خدا است، صبر و نماز قابلیت قابل را فراهم می‌کنند؛ یعنی وقتی شما صبر داشته باشید و اهل نماز و عبادت باشید، آن فاعلیت فاعل و کمک خداوند، شامل شما می‌شود. پس اگر بخواهیم، کمک و نصرت الهی شامل ما شود، باید از صبر و نماز کمک بگیریم.

صبر در مواردی مورد توجه است و باید صبر کنیم. یکی از موارد: ﴿سَوَاءٌ عَلَيْنَا أَجَزِعْنَا أَمْ صَبَرْنَا﴾[4] است. گاهی برای انسان مشکلی به وجود می‌آید، در ناملایمات و مشکلات، جزع و داد و فریاد می‌کند، در صورتی که باید صبر کند. یکی از ملکات نفسانی انسان صبر است: ﴿فَاعْبُدْهُ وَاصْطَبِرْ لِعِبَادَتِهِ﴾[5] یکی از مصادیق صبر، همین عبادت خداست. همین که شما غسل می‌کنید و وضو می‌گیرید و نماز می‌خوانید، نماز واجب و مستحب، مصداق صبر است. انسان صبور عباداتش را خوب و با صبر و حوصله انجام می‌دهد ولی انسان عجول، نمازش را تند می‌خواند و سریع تمام می‌کند. یکی از مصادیق صبر، صبر در عبادت است.

یکی از مصادیق صبر، صبر بر گناه است؛ وقتی انسان با گناه و معصیت مواجه شود، اگر صبور باشد خودش را حفظ می‌کند، در مقابل شهوات و مادیات خودش را حفظ می‌کند، از مال حرام و شبهه ناک پرهیز می‌کند. انسان صبور فکر می‌کند که آیا این کار حلال است یا نه. هر غذایی را نمی‌خورد و به هر پولی دست نمی‌زند. پس یکی از انواع صبر در هنگام مواجهه با گناه است. خداوند متعال می‌فرماید: ﴿سَتَجِدُنِي إِن شَاء اللَّهُ صَابِراً وَلَا أَعْصِي لَكَ أَمْراً﴾[6] صبر در مقابل معصیت؛ من معصیت نمی‌کنم و صبر می‌کنم. یا صبر در مقابل مصیبت ﴿وَ اصْبِرْ عَلي‌ ما أَصابَکَ﴾[7] اگر مشکلی پیش آمد و مصیبتی به انسان رسید، باید صبر کند و کنترل خود را از دست ندهد و حرف‌های کفر آمیز و نامربوط بر زبان جاری نکند.

در آیه قبل بیان شد که ﴿فَاذْکُرُوني‌ أَذْکُرْکُمْ وَ اشْکُرُوا لي‌ وَ لا تَکْفُرُونِ﴾[8] یعنی ما باید به یاد خدا باشیم تا خدا هم به یاد ما باشد و خدا را شکر کنیم و کفران نعمت نکنیم. برای اینکه خدا را یاد کنیم و شکر نعمت او را به جا آوریم، از راه صبر و نماز باید وارد شویم. نماز بهترین و بالاترین عبادت خدا است. خیلی از بزرگان ما در مشکلات دو رکعت نماز می‌خواندند و دعا می‌کردند. مرحوم امام اعلی الله مقامه الشریف دو رکعت نماز می‌خواندند، سپس دستشان را بلند کرده و دعا می‌کردند و سپس وارد بحث می‌شدند و می‌گفتند این بحث بعد از نماز برای من روشن می‌شود؛ یعنی خدا کمک می‌کند فهم و درک انسان بیشتر شده و انسان هدایت شود.

بنابراین یاد خدا بودن و شاکر بودن، وسایلی می‌خواهد، درست است که انسان باید به یاد خدا و شاکر او باشد ولی ممکن است موفق نشود. برای اینکه توفیق پیدا کنیم که شاکر خدا باشیم، باید ببینیم چه کسانی شاکر خدا هستند. انسان‌های صبور، شاکر خدا هستند اما افرادی که صبور نیستند، گاهی شکر نمی‌کنند و عصبانی می‌شوند و حرف‌هایی می‌زنند که چرا من باید تصادف کنم یا مشکلی برای من پیدا شود، چرا زلزله در شهر ما اتفاق افتاد و اینگونه حرف‌ها. پس ممکن است ارتباط این آیه با آیه قبل از این جهت باشد که ﴿فَاذْکُرُوني‌ أَذْکُرْکُمْ وَ اشْکُرُوا لي‌ وَ لا تَکْفُرُونِ﴾ به وسیله صبر و صلاة انجام می‌شود. لذا باید سعی کنیم صبر خود را بیشتر کنیم و بیشتر نماز بخوانیم و عبادت انجام دهیم تا بیشتر به یاد خدا بوده و بیشتر بتوانیم شکر خدا برا به جا آوریم. با نماز به شکر و ذکر و یاد خدا می‌رسیم.

خطاب‌های قرآن:

خداوند متعال در قرآن مجید خطاب‌های متعددی دارد، مثلاً در قرآن داریم که ﴿یا ایُّها النّاس﴾[9] این خطاب اختصاص به گروه خاصی ندارد و شامل همه می‌شود، در بعضی موارد آمده است که ﴿يَا أَهْلَ الْكِتَابِ﴾[10] این خطاب مربوط به اهل کتاب که یهود و نصاری و مسلمانان می‌شود ولی شامل بعضی از مردم نمی‌شود. گاهی تعبیر به ﴿يا أَيُّهَا الَّذينَ آمَنُوا﴾[11] می‌شود، گاهی تعبیر به ﴿يَا أُولِي الْأَلْبَابِ﴾[12] می‌شود صاحبان عقل، هم یک خطاب است. صاحبان عقل کسانی هستند که به عقل خود رجوع می‌کنند، حالا دین داشته باشند یا نداشته باشند. گاهی خطاب به پیامبران است: ﴿يَا أَيُّهَا الرُّسُلُ﴾[13] یا اینکه خطاب به خود پیامبر(صلی الله علیه و آله) است: ﴿يَا أَيُّهَا الرَّسُولُ﴾[14] و ﴿يا أَيُّهَا النَّبِيُّ﴾[15] این خطاب به شخص پیامبر(صلی الله علیه و آله) است. پس خطاب‌های قرآن متفاوت است و تناسب این خطاب‌ها با محتوای آن آیه باید بررسی شود؛ یعنی جایی که ﴿یا ایُّها النّاس﴾ گفته شده، محتوای آیه مربوط به تمام مردم است و در جایی که ﴿يا أَيُّهَا الَّذينَ آمَنُوا﴾ گفته شده، محتوای آیه مربوط به مؤمنین است. در جایی که ﴿يَا أَهْلَ الْكِتَابِ﴾ گفته شده، محتوای آیه مربوط به اهل کتاب است. پس محتوای آیه به خطاب اول آیه مربوط و متناسب است و باید به این نکته توجه شود.

خطاب این آیه ﴿يا أَيُّهَا الَّذينَ آمَنُوا﴾ است؛ کسانی که ایمان دارند، نماز می‌خوانند. کسانی که ایمان ندارند که نماز نمی‌خوانند. شما که ایمان دارید، اگر می‌خواهید از خداوند کمک بگیرید، نماز بخوانید و صبور باشید.

نصرت الهی:

ما باید خدا را یاری کنیم، یاری خدا همین تسلیم اوامر خدا بودن است. ﴿اسْتَعينُوا بِالصَّبْرِ وَ الصَّلاةِ﴾ زمینه ﴿إِنْ تَنْصُرُوا اللَّهَ يَنْصُرْكُمْ وَ يُثَبِّتْ أَقْدامَكُمْ﴾[16] است. وقتی امر به معروف و نهی از منکر می‌کنید و احکام الهی را انجام می‌دهید، این نصرت الهی است. اگر می‌خواهیم نصرت پروردگار شامل حال ما شود، باید زمینه را فراهم کنیم. چرا خدا به ما کمک نکرد؟ فاعلیت فاعل، تام است اما قابلیت قابل باید تام شود.

گاهی بعضی در رابطه با امام زمان(عجل الله تعالی فرجه) صحبت می‌کنند که ما آقا را نمی‌بینیم. امام زمان(عجل الله تعالی فرجه) ممکن است خیلی جاها و خیلی از مجالس حضور داشته باشد، در حرم‌ اهلبیت(علیهم السلام) و اعتاب مقدسه ممکن است حضور داشته باشد ولی این چشم ما، به اندازه‌ای نرسیده که قابلیت دیدن امام زمان(عجل الله تعالی فرجه) را داشته باشد. قابلیت بعضی افراد در حدی است که می‌تواند امام زمان(عجل الله تعالی فرجه) را ببیند ولی نمی‌شناسد، اما قابلیت بعضی از افراد در حدی است که امام زمان(عجل الله تعالی فرجه) را می‌بینند و می‌شناسند و با ایشان صحبت می‌کنند.

مرحوم علامه بحرالعلوم با امام زمان(عجل الله تعالی فرجه) صحبت می‌کند. پس این قابلیت قابل است یعنی این چشم و روح و روان و شخصیت و قلب ما باید تکامل پیدا کند. ما نمی‌توانیم امام زمان(عجل الله تعالی فرجه) را ببینیم نه اینکه ایشان وجود ندارد و ما نمی‌بینیم. الطاف پروردگار هم همینطور است، این فیض پروردگار هر لحظه بر بشر نازل می‌شود. همه این وجود فیض پروردگار است اما این فیض باید به خانه شما بیاید و شما باید خود را برای دریافت فیض پروردگار آماده کنید. اگر من گناه می‌کنم، قابلیت قابل مشکل دارد وگرنه فاعلیت فاعل مشکلی ندارد.

این آیه شریفه در رابطه با این است که شما خود را آماده کنید تا خدا به شما کمک کند، لطف پروردگار شامل حال همه هست اما باید قابلیت قابل تمام و کامل باشد.

مهمترین چیز در زندگی انسان‌ها صبر است و حتی بر صلاة هم مقدم شده است. اگر شما به جبهه روید و صبر داشته باشید، شجاعت هم دارید، زود فرار نمی‌کنید. اگر با گناه مواجه شوید و صبر کنید، تقوا دارید، صبر می‌کنید، در مقابل مادیات، خانه و ماشین خوب و رشوه و پول، صبر می‌کنید، این زهد شما است. اگر صبر کنید، زاهد خواهید شد. در رابطه با شهوات و شهوت‌رانی صبر می‌کنید، پس تمام مشکلات به وسیله صبر حل می‌شود.

پس در مشکلات باید از صبر و نماز کمک بگیریم.