درس تفسیر استاد محسن فقیهی

موضوع: تفسیر قرآن کریم /تفسیر سوره بقره /آیه 152

﴿فَاذْکُرُوني‌ أَذْکُرْکُمْ وَ اشْکُرُوا لي‌ وَ لا تَکْفُرُونِ﴾[1]

صحبت در تفسیر آیه صد و پنجاه و دوم سوره بقره است. در این آیه خداوند متعال می‌فرماید: به یاد من باشید تا من هم به یاد شما باشم. شکرگزاری کنید و کفران نعمت نکنید.

غفلت، حربه شیطان:

برای توضیح این آیه لازم است به این نکته توجه کنیم که ذکر و یاد خداوند چه ارزشی دارد. یکی از کارهایی که شیطان انجام می‌دهد این است که انسان را از خداوند غافل کند. در قرآن آمده که: ﴿فَأَنْسَاهُمْ ذِكْرَ اللَّهِ﴾[2] پس ذکر و یاد خدا، شکر و کفران نعمت نکردن، مبارزه با شیطان است و باعث می‌شود که شیطان از انسان دور شود.

عوامل غفلت:

آرزوهای طولانی باعث می‌شود انسان به یاد خدا نباشد. خداوند متعال در قرآن می‌فرماید: ﴿وَ يُلْهِهِمُ الْأَمَلُ﴾[3] آرزوها باعث می‌شود که انسان به یاد خدا نباشد.

یکی دیگر از عوامل غفلت، ﴿أَلْهَاكُمُ التَّكَاثُرُ﴾[4] یعنی رقابت‌ها و افزون خواهی‌ها شما را از یاد خدا غافل می‌کند. رقابت بر اثر کسب مقام و ثروت و محبوبیت، اگر برای خدا باشد، یاد خدا هم هست ولی اگر برای خدا نباشد باعث فراموشی و غفلت از یاد خدا است.

آنچه که این مشکلات را برطرف می‌کند، یاد خداست. اگر ما به یاد خدا باشیم و به فرمان‌های پروردگار توجه کنیم، باعث می‌شود که این مسائل را تا حدودی کنار بگذاریم و شیطان از ما دوری می‌کند. رقابت در امور مادی را کمتر کنیم و به افراد پایین‌تر از خودمان (از نظر مادی) نگاه کنیم و خدا را شکر کنیم.

معنای شکر و ذکر خداوند:

یاد خدا یعنی چه؟ ﴿فَاذْکُرُوني‌ أَذْکُرْکُمْ﴾ یعنی به یاد من باشید تا من هم به یاد شما باشم. آیا منظور از یاد خدا این است که ذکر بگوییم یا تفکر درباره پروردگار هم یاد خدا محسوب می‌شود؟ «تَفَكُّرُ سَاعَةٍ خَيْرٌ مِنْ عِبَادَةِ سِتِّينَ سَنَةً»[5] اگر انسان یک ساعت به صورت صحیح درباره باری تعالی و سایر امور معنوی فکر کند، از شصت سال عبادت بالاتر است و این هم ذکر خدا است و تمام کارهایی که انسان برای خدا انجام می‌دهد، ذکر خدا است.

اگر شما قصد خالص داشته باشید و با خلوص نیت درس می‌خوانید و کتاب و مقاله می‌نویسید یا سخنرانی می‌کنید و برای زندگی و همسر و فرزندان و معاش و معاد خود تلاش می‌کنید، همه این‌ها ذکر خداوند است، به شرط اینکه در تلاش و فعالیتی که انجام می‌دهید، دروغ و تهمت و رشوه و خلاف نباشد. مسیر خود را از گناه خالی کنید، در این صورت تلاش شما ذکر الله است. ذکر خداوند تنها به در دست داشتن تسبیح و بر زبان جاری کردن اذکار نیست. هر حرکتی، چه حرکت علمی و چه حرکت مادی، برای معاش باشد یا معاد، اگر خالی از گناه باشد و با توجه به خداوند باشد، می‌تواند ذکر الله باشد و اگر تفکر در ذات باری تعالی باشد که از شضت سال عبادت بهتر است.

ارتباط متقابل:

در این آیه ﴿فَاذْکُرُوني‌ أَذْکُرْکُمْ﴾ یک ارتباط متقابل وجود دارد، خداوند وعده می‌دهد که اگر به یاد من باشید من هم به یاد شما هستم. در آیه دیگری می‌فرماید: اگر مرا فراموش کنید من هم شما را فراموش می‌کنم ﴿نَسُوا اللَّهَ فَنَسِيَهُمْ﴾ برای انسان خیلی بد است که خدا او را فراموش کند. خداوند نسیان و فراموشی ندارد ولی بی‌توجهی کرده و انسان را رها می‌کند.

وقتی دوست شما که به او لطف و محبّت دارید، مدام طلبکار است، به او می‌گویید این چه رفتاری است؟ من با محبّت با تو برخورد کردم. خداوند هم می‌فرماید ﴿فَاذْکُرُوني‌ أَذْکُرْکُمْ﴾ به یاد من باشید، من هم به یاد شما هستم. ﴿مَنْ جَاءَ بِالْحَسَنَةِ فَلَهُ عَشْرُ أَمْثَالِهَا﴾[6] شما یک بار خدا را یاد کنید، خدا ده‌ها بار به یاد شما است و محبّت خدا نسبت به شما بیشتر خواهد شد.

فاء در ﴿فَاذْکُرُوني﴾ بعد از ذکر نعمت‌های قبلی است، ما به شما نعمت دادیم، پیامبری را برای شما فرستادیم که رحمة للعالمین است. این را قدر بدانید، قبله شما را کعبه قرار دادیم، در مقابل یهود و این برای شما نعمت بود که استقلال کاملی پیدا کردید. یکی دیگر از نعمت‌های الهی ﴿فَاذْکُرُوني﴾ است حالا که من مراقب شما هستم و به شما محبّت دارم، پس به یاد من باشید. به یاد همه چیز هستیم جز خداوند در حالی که همه نعمت‌هایی که در اختیار ما است از خداوند است. همین چشم که در اختیار ما است و شما با آن می‌بینید، لطف پروردگار است، خیلی از افراد چشم ندارند، این پا و دست و قلب سالمی که دارید، این ایمان و محیط امنی که دارید، خیلی از انسان‌ها ندارند، پس به یاد من باشید. اگر می‌خواهید این نعمت‌ها بیشتر شود، همیشه از خدا تشکر کنید؛ خدایا هر چه دارم از تو است. تمام عنایت‌ها و محبت‌ها از ناحیه پروردگار است.

پس فاء ﴿فَاذْکُرُوني﴾ اشاره به تفریعی است که بعد از اینکه خداوند نعمت‌هایی را به شما عطا کرد، در مقابل می‌فرماید ﴿فَاذْکُرُوني﴾ پس یاد من باشید و بدانید که این محبت‌ها از ناحیه من است و اگر شما به یاد من باشید، من هم به یاد شما هستم.

خداوند متعال در آیات متعددی این تعهد متقابل را ذکر فرموده است؛ یعنی اگر شما به وعده خود وفا کنید من هم به وعده خود وفا می‌کنم. ﴿وَأَوْفُوا بِعَهْدِي أُوفِ بِعَهْدِكُمْ﴾[7] اگر شما به آن ایمان و تقوایی که تعهد و فطرت شما است، عمل کنید من هم به وعده خودم وفا خواهم کرد. یا در آیه دیگری ﴿يَا أَيُّهَا الَّذِينَ آمَنُوا إِذَا قِيلَ لَكُمْ تَفَسَّحُوا فِي الْمَجَالِسِ فَافْسَحُوا يَفْسَحِ اللَّهُ لَكُمْ﴾[8] ای کسانی که ایمان آوردید اگر به شما گفتند در مجلس به کسی که وارد می‌شود، جا دهید، اگر همچین محبّتی به برادرت کردی، من در بهشت برای شما وسعت قرار می‌دهم. این‌ها تعهدهای متقابل است؛ یعنی شما کار خیری را انجام می‌دهید و خداوند هم در مقابل، تعهدی می‌دهد.

شکر کنید و در مقابل نعمتهایی که دارید سپاس‌گزار باشید که اگر کفران نعمت کنید، همین نعمت از شما گرفته می‌شود.

ذکر دارای اقسامی است که ذکر فکری و زبانی و قلبی است که باید مورد توجه قرار گیرد. ﴿يا أَيُّهَا الَّذِينَ آمَنُوا اذْكُرُوا اللَّهَ ذِكْراً كَثِيراً﴾[9] یکی از چیزهایی که باعث می‌شود انسان از شر شیطان نجات پیدا کند، ذکر خداوند است. ﴿وَأَقِمِ الصَّلَاةَ لِذِكْرِي﴾[10] نماز که می‌خوانید برای این است که به یاد خدا باشید. ﴿الَّذِينَ آمَنُوا وَتَطْمَئِنُّ قُلُوبُهُمْ بِذِكْرِ اللَّهِ أَلَا بِذِكْرِ اللَّهِ تَطْمَئِنُّ الْقُلُوبُ﴾[11] با ذکر خدا اطمینان خاطر پیدا می‌کنید و چه از این بالاتر! ﴿أَلَا بِذِكْرِ اللَّهِ﴾ حصر است؛ یعنی غیر از ذکر و یاد خدا هیچ چیز باعث اطمینان خاطر شما نمی‌شود. گاهی فکر می‌کنید که ثروت باعث اطمینان خاطر شما می‌شود یا گاهی فکر می‌کنید مقام و ریاست باعث اطمینان خاطر می‌شود، در حالی که هیچ کدام از اینها باعث اطمینان خاطر نیست و تنها یاد خدا باعث اطمینان خاطر شما می‌شود. ممکن است شخصی بالاترین مقام را داشته باشد ولی به دلیل افکار متشتت و فراوان آرامش نداشته باشد ولی اگر یاد خدا باشد در تمام ناراحتی‌ها آرام است و به خدا توکل می‌کند. چنانچه امام سجاد(علیه السلام) می‌فرماید: «بِذِكْرِكَ عاشَ قَلْبي»[12] با ذکر تو است که زندگانی من می‌گذرد؛ یعنی آرامش انسان، زندگی و اطمینان خاطر انسان با یاد پروردگار حاصل می‌شود.