درس تفسیر استاد محسن فقیهی

موضوع: تفسیر قرآن کریم /تفسیر سوره بقره /آیه 147 و 148

﴿الْحَقُّ مِنْ رَبِّکَ فَلا تَکُونَنَّ مِنَ الْمُمْتَرينَ﴾[1]

صحبت در تفسیر آیه صد و چهل و هفتم سوره بقره است. بعد از اینکه قبله مسلمانان از بیت‌المقدس به کعبه انتقال پیدا کرد، مجادله و مباحثه بین یهودیان و مسیحیان و مسلمانان زیاد شد که چرا قبله تغییر پیدا کرد، یهودیان و مسیحیان مطالبی داشتند و در میان مسلمانان اختلاف زیاد شد. پیامبر(صلی الله علیه و آله) مأمور شد با قاطعیت بایستد و قبله مسلمانان یعنی کعبه را تقویت کند و در این رابطه به خودش تردید راه ندهد. خداوند متعال برای تقویت روحیه پیامبر(صلی الله علیه و آله) می‌فرماید: ﴿الْحَقُّ مِنْ رَبِّکَ﴾ حق از ناحیه پروردگار تو است و تو پیروز می‌شوی، ناامید نشو و تردید به خود راه نده و با قاطعیت هدف خودت را دنبال کن ﴿فَلا تَکُونَنَّ مِنَ الْمُمْتَرينَ﴾ خیلی مهم است که رهبر روحیه قاطع و امیدواری داشته باشد و در کار خود مصمم باشد و تصمیم قطعی بگیرد و بداند در این راه پیروز می‌شود.

پیامبر(صلی الله علیه و آله) با جوسازی‌ها و مخالفت‌های یهود و نصاری، نباید هیچ تردیدی به خود راه دهد. در تورات و انجیل هم آمده که یکی از علامت‌های پیامبر آخرالزمان این است که قبله را تغییر می‌دهد، علمای یهود و نصاری هم می‌دانند ولی کتمان می‌کنند در تفسیر آیه قبل گفتیم که ﴿وَ إِنَّ فَريقاً مِنْهُمْ لَيَکْتُمُونَ الْحَقَّ وَ هُمْ يَعْلَمُونَ﴾[2] حق را می‌دانند ولی کتمان می‌کنند.

معنای ﴿فَلا تَکُونَنَّ مِنَ الْمُمْتَرينَ﴾:

﴿فَلا تَکُونَنَّ مِنَ الْمُمْتَرينَ﴾ یعنی شک نکن؛ پیامبر(صلی الله علیه و آله) که در مورد قبله شک و تردیدی ندارد، به نظر ما معنی این قسمت از آیه این است که پیامبر(صلی الله علیه و آله) نسبت به پیروزی خود شک نکند؛ یعنی تردید نداشته باش، تو پیروز می‌شوی و این حرف‌ها تمام می‌شود، ممکن است اینها چند صباحی بحث کنند و جوسازی ایجاد کنند و بگویند چرا بیت‌المقدس را کنار گذاشتید، ولی در نهایت تو پیروز می‌شوی و این بحث‌ها تمام خواهد شد. لذا این آیه تردید در مسأله قبله نیست که بگوییم پیامبر(صلی الله علیه و آله) در قبله تردید داشته و خداوند می‌فرماید تردید به خودت راه نده، بلکه در رابطه با پیروزی و موفقیت است.

تفسیر آیه 148 سوره بقره:

﴿وَ لِکُلٍّ وِجْهَةٌ هُوَ مُوَلِّيها فَاسْتَبِقُوا الْخَيْراتِ أَيْنَ ما تَکُونُوا يَأْتِ بِکُمُ اللَّهُ جَميعاً إِنَّ اللَّهَ عَلي‌ کُلِّ شَيْ‌ءٍ قَديرٌ﴾[3]

در جامعه افراد و سلایق مختلفی وجود دارد، هر کسی برای خودش روشی دارد، یهود روش خاص خود را دارند و نصاری روش خود را، مسلمانان نیز روش مخصوص به خود دارند. روش‌ها و افکار و برنامه‌های افراد در جامعه با هم اختلاف دارد و خودشان هم مسئول آن روش و طریقه‌ای هستند که می‌پیمایند.

معنای وجهة:

وجهه از ماده وَجَهَ است؛ یعنی صورت. ﴿لِکُلٍّ وِجْهَةٌ﴾ یعنی هر کسی صورت و روش خود را دارد. مثل صِلَة که از ماده وَصَلَ است و مثل وعده که از ماده وَعَدَ است.

وجهه یا به معنای قبله است که بنابراین معنای آیه چنین می‌شود که هر گروهی قبله خاص خودشان را دارند، یهود و نصاری بیت‌المقدس، که گروهی به سمت مشرق آن و گروهی به سمت مغرب عباداتشان را انجام می‌دهند و یک گروه هم مسلمانان هستند که قبله آنان کعبه است.

یا به معنای روش و رفتار است که طبق آن معنای آیه این است که یهود برای خود روشی دارند و نصاری روشی دیگر، مسلمانان نیز روش مخصوص خود، یکی از جهات وجهه، قبله است، جهت دیگر آن جهان‌بینی است، هر گروه جهان‌بینی مخصوص خود دارند، نسبت به خدا و پیامبر و معاد برداشت‌های مختلفی دارند و هر کسی مسئول تفکر خودش است و باید جوابگو باشد. هر کسی فکرش به جایی منتهی می‌شود و باید جوابگوی نتایج فکری خودش باشد ﴿وَ لِکُلٍّ وِجْهَةٌ هُوَ مُوَلِّيها﴾ هر کس روشی دارد و پیروان هر روش، مولّی روش خود هستند.

معنای ﴿فَاسْتَبِقُوا الْخَيْراتِ﴾:

﴿فَاسْتَبِقُوا الْخَيْراتِ﴾ یعنی در کارهای خیر با هم مسابقه بگذارید. سعی کنید کارهای خیر را با سرعت انجام دهید؛ ﴿وَسَارِعُوا إِلَىٰ مَغْفِرَةٍ مِنْ رَبِّكُمْ﴾[4] آیات زیادی در این رابطه نازل شده است. مسابقه دادن در کار خیر چند جنبه دارد:

جنبه اول: باید تشخیص دهیم که این کار، خیر است یا نه. بسیاری از افراد ممکن است کار خلافی انجام دهند ولی گمان کنند کار درستی است. غیبت می‌کنند یا تهمت می‌زنند و دروغ می‌گویند برای اینکه به هدف خود برسند. نخستین کاری که باید انجام دهیم این است که متوجه شویم که این کار، درست است. بعد از اینکه متوجه شدیم که کار درستی است، آن وقت ﴿فَاسْتَبِقُوا الْخَيْراتِ﴾ در کار خیر سرعت بگیریم.

پس کسانی که ﴿فَاسْتَبِقُوا الْخَيْراتِ﴾ را انجام می‌دهند، به دو کمال رسیده‌اند: کمال اول این است که فهمیده‌اند این کار، خیر است. این تشخیص خیر خیلی مهم است. کمال دوم این است که با سرعت آن کار را انجام می‌دهند و به تأخیر نمی‌اندازند. «الخیرات» هم جمع محلّی به الف و لام است؛ یعنی کارهای خیر زیاد. به جوسازی‌ها و دعوا و اختلاف اعتنا نکن و به کار خودت مشغول باش، کار خیر را پیدا کن و به سرعت آن را انجام ده.

مسابقه دادن و سرعت در کار، در فضائل ممدوح است ولی در مسائل دنیوی ممدوح نیست؛ یعنی اگر شما به این نتیجه رسیدید که تواضع خوب است، سعی کن انجام دهی و نسبت به همه تواضع داشته باشی. اما در مقابل، امور مادی قرار دارد که نیاز نیست با سرعت انجام شود، جلو زدن و مسابقه دادن در امور مالی و مادی زیاد مورد پسند نیست. در امور مادی همین اندازه که زندگی به خوبی بگذرد کافی است ولی زیاد به دنبال دنیا نباشید.

معنای ﴿فَاسْتَبِقُوا الْخَيْراتِ﴾ این است که مباحث بیهوده را کنار بگذارید، گاهی در جامعه مباحثی بیان می‌شود که نتیجه و ارزشی ندارد، شما به دنبال کار خیر باشید و کار خیر انجام دهید اما با شعار دادن و حرف‌های بیهوده وقت خودتان را تلف نکنید.

انتخاب مسیر:

انسان‌ها در انتخاب راه آزاد هستند و مسیر باز است، دو راه برای انسان وجود دارد که یکی مسیر شیطان است و دیگری مسیر خدا، هر دو مسیر باز است و هر دو را می‌توانید بپیمایید. یکی مسیر شیطان را انتخاب می‌کند، شیاطین او را کمک می‌کنند و بیشتر به دنبال خلاف می‌رود و راه‌های خلاف و خلاف‌های جدید را به او نشان می‌دهند. در مقابل این افراد، کسانی قرار دارند که به دنبال کار خیر هستند، این گروه را ملائکه کمک می‌کنند و به مسیر صحیح هدایت می‌کنند، هم به صراط مستقیم هدایت می‌کنند و هم به هدف می‌رسانند.

در آیات دیگر هم این نکته ذکر شده ﴿وَ نَفْسٍ وَ ما سَوَّاها﴾[5] ﴿فَأَلْهَمَها فُجُورَها وَ تَقْواها﴾[6] هم مسائلی که انسان را به فجور و فساد می‌کشاند و هم مسائلی که انسان را به تقوا می‌رساند در اختیار انسان قرار گرفته است. یا آیه ﴿إِنَّا هَدَيْناهُ السَّبِيلَ إِمَّا شاكِراً وَ إِمَّا كَفُوراً﴾[7] همه این آیات نشان دهنده این است که ما اختیار داریم و می‌توانیم مسیر شیطانی یا رحمانی را انتخاب کنیم.

روز قیامت:

﴿أَيْنَ ما تَکُونُوا يَأْتِ بِکُمُ اللَّهُ جَميعاً﴾ خداوند در روز قیامت همه را جمع می‌کند. ﴿إِنَّ اللَّهَ عَلی‌ کُلِّ شَيْ‌ءٍ قَديرٌ﴾ خدا قدرت دارد و در روز قیامت جمع می‌شوید و هر کسی به جزای اعمال خودش می‌رسد. ما آزاد هستیم ولی باید از این آزادی در مسیر صحیح استفاده کنیم، سلیقه‌های مختلف در جامعه وجود دارد و باید سلیقه‌ها را تحمل کرد و با منطق و بیان صحیح با خلاف مبارزه کرد.