درس تفسیر استاد محسن فقیهی

موضوع: تفسیر قرآن کریم /تفسیر سوره بقره /آیه 144

﴿قَدْ نَري‌ تَقَلُّبَ وَجْهِکَ فِي السَّماءِ فَلَنُوَلِّيَنَّکَ قِبْلَةً تَرْضاها فَوَلِّ وَجْهَکَ شَطْرَ الْمَسْجِدِ الْحَرامِ وَ حَيْثُ ما کُنْتُمْ فَوَلُّوا وُجُوهَکُمْ شَطْرَهُ وَ إِنَّ الَّذينَ أُوتُوا الْکِتابَ لَيَعْلَمُونَ أَنَّهُ الْحَقُّ مِنْ رَبِّهِمْ وَ مَا اللَّهُ بِغافِلٍ عَمَّا يَعْمَلُون﴾[1]

صحبت در تفسیر آیه صد و چهل و چهارم سوره بقره است. در رابطه با مسئله قبله مسلمانان، سیزده سال قبله پیامبر اسلام (صلی الله علیه و آله) بیت المقدس بود.

تعصّبات جاهلانه:

بعد از اینکه پیامبر اسلام (صلی الله علیه و آله) به رسالت مبعوث شد، در مقابل دو تعصّب جاهلانه قرار گرفت: تعصّب اول از ناحیه مسلمانان بود، می‌گفتند چرا قبله ما بیت المقدس باشد؟ بیت المقدس قبله یهود و نصاری است؛ این تعصّب جاهلی در میان مسلمانان تحقق پیدا کرده بود که از نظر منطقی و شرعی درست نبود، با این حال تا سیزده سال قبله مسلمانان بیت المقدس بود.

تعصّب جاهلی دوم مربوط به یهود و نصاری بود که می‌گفتند قبله باید بیت المقدس باشد و شما مسلمانان نیز باید پیرو ما باشید. خداوند متعال هم تعصّب مسلمانان را به هم زد، لذا پیامبر (صلی الله علیه و آله) سیزده سال به سمت بیت المقدس نماز می‌خواند و بدینوسیله با تعصّب مسلمانان مقابله کرد. بعد از سیزده سال با تعصّب یهود و نصاری مقابله کرد و کعبه را قبله مسلمانان قرار داد و بدین صورت به یهود و نصاری فهماند که فکر نکنید همه باید پیرو شما باشند؛ هرچه خداوند دستور دهد، باید عمل کنید نه آنچه که خواسته و میل شماست.

پیامبر (صلی الله علیه و آله) در کشاکش خواسته‌های دو طرف بود؛ یهودی‌ها می‌خواستند، قبله بیت المقدس باشد و مسلمانان می‌خواستند کعبه قبله باشد، پیامبر (صلی الله علیه و آله) هم اطلاع داشت که باید تغییری انجام شود، به آسمان نگاه می‌کرد و منتظر دستور خداوند بود که جبرئیل نازل شود و دستور خدا را بیان کند.

خداوند متعال خطاب به پیامبر (صلی الله علیه و آله) می‌فرماید: ﴿قَدْ نَري‌ تَقَلُّبَ وَجْهِکَ فِي السَّماءِ﴾ به تحقیق ما می‌بینیم که تو مدام به آسمان نگاه می‌کنی. ﴿فَلَنُوَلِّيَنَّکَ قِبْلَةً تَرْضاها﴾ جبرئیل نازل شد و پیامبر (صلی الله علیه و آله) را به طرف کعبه برگرداند.

معنای تَرْضاها:

﴿تَرْضاها﴾ یعنی تو راضی باشی. پیامبر (صلی الله علیه و آله) می‌خواست مسلمانان راضی باشند و قبله آنها عوض شود ولی آنچه خدا دستور دهد، همان را باید انجام داد. ﴿فَوَلِّ وَجْهَکَ شَطْرَ الْمَسْجِدِ الْحَرامِ﴾ از این به بعد قبله مسلمانان مسجد الحرام است. وجهک در اینجا به معنای صورت به تنهایی نیست بلکه یعنی کل بدنت را به طرف مسجدالحرام بگردان.

معنای شطر:

شطر را به معنای سمت معنا کرده‌اند؛ یعنی به سمت مسجدالحرام. بعضی هم شطر را به معنای جزء گرفته‌اند. در بعضی از کتابها هم خوانده‌اید که جزءاً او شطراً ؛ شطر یعنی جزء. لذا ﴿شَطْرَ الْمَسْجِدِ الْحَرامِ﴾ دو معنی دارد یکی اینکه به سمت مسجد الحرام و دیگری یعنی به جزء مسجد الحرام. ﴿شَطْرَ الْمَسْجِدِ الْحَرامِ﴾ یعنی قبله ما مسجدالحرام است یا قبله ما خود کعبه است؟ چون مسجدالحرام مسجد بزرگی است و کعبه وسط مسجدالحرام است. حال قبله مسلمانان کل مسجدالحرام است که باید به سمت مسجدالحرام نماز بخوانند یا قبله، کعبه است که در وسط مسجدالحرام است؟ کسانی که شطر را به معنای سمت گرفته‌اند، می‌گویند خود مسجدالحرام قبله است و کسانی که شطر را به معنای جزء گرفته‌اند، می‌گویند کعبه که در وسط مسجدالحرام است، قبله است.

معنای مسجدالحرام:

مسجدالحرام یعنی مسجدی که حرمت و ارزش دارد و مجموعه ای از کارها در آن حرام است و با مساجد دیگر فرق دارد، احرام و طواف احکام خاصی دارد.

﴿وَ حَيْثُ ما کُنْتُمْ فَوَلُّوا وُجُوهَکُمْ شَطْرَهُ﴾ دستور اول ﴿فَوَلِّ وَجْهَکَ شَطْرَ الْمَسْجِدِ الْحَرامِ﴾ دستور به خود پیامبر (صلی الله علیه و آله) است اما دستور عمومی هم برای همه مسلمانان صادر شده که هر جا هستید به سمت مسجدالحرام نماز بخوانید. در تورات و انجیل هم این مطلب آمده که یکی از نشانه‌های پیامبر اسلام تغییر قبله از مسجد الاقصی به سمت مسجدالحرام است. علمای یهود و نصاری این مطلب را می‌دانستند ولی در ظاهر قبول نمی‌کردند. ﴿وَ إِنَّ الَّذينَ أُوتُوا الْکِتابَ لَيَعْلَمُونَ أَنَّهُ الْحَقُّ مِنْ رَبِّهِمْ﴾ یعنی اهل کتاب- که یهود و نصاری باشند- می‌دانند که پیامبر (صلی الله علیه و آله) درست می‌گوید. ﴿وَ مَا اللَّهُ بِغافِلٍ عَمَّا يَعْمَلُون﴾ خدا از اینکه می‌دانید و در عین حال منکر می‌شوید، غافل نیست. شما منافق هستید؛ حقیقت را می‌دانید ولی به سبب غرور و تکبر حاضر نیستید تسلیم پیامبر(صلی الله علیه و آله) شوید.

پس این آیه مبارزه با تعصّب جاهلانه‌ای است که یهود و نصاری و همچنین بعضی از مسلمانان داشتند.

اهمیت رضایت پیامبر(صلی الله علیه و آله):

پیامبر(صلی الله علیه و آله) در انتظار تغییر قبله بوده لذا در آیه می‌فرماید: ﴿فَلَنُوَلِّيَنَّکَ قِبْلَةً تَرْضاها﴾ این نشان می‌دهد که رضایت پیامبر(صلی الله علیه و آله) برای خداوند اهمیت دارد. پیامبر(صلی الله علیه و آله) گاهی در جریاناتی واقع می‌شود که چیزی را می‌خواهد، در دنیا یا در آخرت؛ در دنیا گاهی محظورات و فشارهای اطراف پیامبر(صلی الله علیه و آله) باعث می‌شد که ایشان چیزی بخواهد و خداوند برای رضایت پیامبر(صلی الله علیه و آله) آن کار را انجام می‌داد. حال در مورد قبله، هرچه دستور خداوند است باید انجام داد ولی برای رضایت پیامبر(صلی الله علیه و آله) خداوند این کار را انجام داد.

در قیامت هم داریم که ﴿وَ لَسَوْفَ يُعْطيكَ رَبُّكَ فَتَرْضى﴾[2] یعنی خداوند متعال به سبب پیامبر(صلی الله علیه و آله) عده زیادی از مردم را در روز قیامت می‌بخشد و مورد لطف و عنایت خداوند واقع می‌شوند تا پیامبر(صلی الله علیه و آله) راضی شود. معلوم است که رضایت پیامبر(صلی الله علیه و آله) در دنیا و آخرت موضوعیت دارد. پیامبر(صلی الله علیه و آله) به سبب فداکاری‌ها و ایمان و صلابتی که در ایمانش بوده، خداوند برای ایشان ارزش قائل است که می‌خواهد پیامبر خودش را راضی نگه دارد. اینقدر از امت می‌بخشد که پیامبر(صلی الله علیه و آله) راضی شود. در دنیا هم وقتی پیامبر(صلی الله علیه و آله)می‌خواهد قبله مسلمانان کعبه باشد، هرچند تسلیم خداوند بود ولی قبله را مطابق میل پیامبر(صلی الله علیه و آله) عوض کرد.

معجزه پیامبر(صلی الله علیه و آله) در مورد تغییر قبله:

پیامبر(صلی الله علیه و آله) در مدینه بود و فاصله مکه تا مدینه هشتاد فرسخ است و با توجه به اینکه کوه‌های زیادی میان مکه و مدینه قرار دارد، چگونه پیامبر(صلی الله علیه و آله) در مدینه به سمت کعبه نماز خواند؟ از کجا فهمیدند که کعبه به این سمت است؟ جبرئیل نازل شد و پیامبر(صلی الله علیه و آله) را در حال نماز به سمت کعبه برگرداند. این یکی از معجزات الهی است که با اینکه به حسب ظاهر قبله برای پیامبر(صلی الله علیه و آله) معلوم نبود؛ یعنی نمی‌شد تشخیص داد که کعبه کجاست ولی جبرئیل آمد و پیامبر(صلی الله علیه و آله) را به سمت کعبه برگرداند. کسانی هم که پشت سر پیامبر(صلی الله علیه و آله) بودند هم به سمت کعبه برگشتند.

علامه طباطبایی(رحمه الله) بیان کرده‌اند که این یکی از معجزات بوده که در زمان پیامبر(صلی الله علیه و آله) تحقق پیدا کرده است؛ چون کسی نمی‌دانست که کعبه به کدام سمت است مخصوصا در روز که تعیین جهت قبله به وسیله ستارگان ممکن نیست.

اشکال:

در اینجا اشکال شده که تشخیص قبله امر مشکلی است مخصوصا برای افرادی که تخصصی ندارند، مخصوصا برای کسانی که هیچ امکاناتی ندارند. دین اسلام یک دین سهل و آسان است، چطور ممکن است که این کار مشکل را بر عهده مردم بگذارد؟

جواب:

همانطور که در مسائل شرعی انسان یا خودش مجتهد می‌شود و خودش احکام را به دست می‌آورد و یا از یک مجتهد تقلید می‌کند، در رابطه با قبله هم هرچند کار سختی است ولی با ارتباط گرفتن با متخصصین و مشخص شدن قبله، به همان سمت مشخص شده نماز می‌خوانند. درست است که کار سختی است ولی با رجوع به متخصص آسان می‌شود. البته اینکه قبله چیست و کجاست در روایات اختلاف است، بعضی تعبیر کرده‌اند که قبله خود کعبه است؛ یعنی وسط مسجدالحرام قبله مسلمانان است و همه باید به آن سمت نماز بخوانند بعد بحث کرده‌اند که آیا این امر امکان دارد یا نه و از نظر علمی شعاعی که مسلمانان جهان به سمت آن نماز می‌خوانند به کعبه متصل می‌شود یا نه؟ مباحثی وجود دارد.

بعضی گفته‌اند که کل مسجدالحرام قبله است و مردم باید به آن سمت نماز بخوانند. در بعضی روایات آمده که کل مکه قبله مسلمانان است و قبله اهل حرم کعبه است و قبله کسانی که بیرون از مسجدالحرام هستند، مسجدالحرام است و قبله کسانی که بیرون از مکه هستند، مکه است.[3] البته صحیح بودن روایات و مسائل شرعی که از این آیه استفاده می‌شود، مباحث فقهی است که باید در جای خود بحث شود.