درس خارج اصول استاد محسن فقیهی

موضوع: مباحث الفاظ/وضع /استعمال لفظ در اکثر از معنا

خلاصه جلسه گذشته: صحبت در بحث اصول فقه درباره استعمال لفظ در اکثر از معنا بود. مطالبی را در این باره بیان کردیم

مرحوم محقق ایروانی (رحمه‌الله) فرمایشی دارد که همه بحث را زیر سؤال می‌برد. معتقد است که بحث استعمال لفظ در اکثر از معنا، تناقضی بیش نیست. اینکه لفظ در معنایی استعمال شود و در همان زمان در معنای دیگری هم استعمال شود، تناقض است؛ پس امکان ندارد که یک لفظ در آن واحد در دو معنا استعمال شود؛ زیرا اگر استعمال در دو معنا شد یا در مجموع مرکب آن دو معنا است. به عبارت دیگر در جامعی استعمال شده که دو جزء دارد یا کلی است که دو فرد دارد، مثل «جئنی بزید» که مراد متکلم آن است که هر دو زید را برای من بیاور. اگر هر کدام از این دو قسم نباشد معنا ندرد که یک لفظ در استعمال واحد دو معنا داشته باشد. آنچه مراد علما است، استقلال حکمی است به این معنا که هر فرد، اطاعت و معصیت مستقلی دارد مثل «اکرم العالم» که اکرام این عالم اطاعت است و اکرام نکردن آن عالم، معصیت دارد. چنین عامی را قبول داریم که هرکدام حکم مستقلی دارند اما معنایش این نیست که استعمال مستقل است. استعمال در معنای جامعی است که دو فرد دارد که هرکدام حکم مستقلی دارند؛ لذا بحث استعمال لفظ در اکثر از معنا معقول نیست. اگر لفظ در معنایی مستقلا استعمال شد نمی‌تواند در معنایی مستقل دیگری هم استعمال شده باشد.[1]

پاسخ

پاسخ اول: ما فروض متعددی داریم که قابل تصویر است؛ ‌استعمال گاهی در عام مجموعی است «اکرم هؤلاء العشره» در این مورد کسی بحثی ندارد. گاهی در عام استغراقی است «اکرم العالم» که هرکدام اطاعت و معصیت جدا دارد. هیچ‌کدام از این دو ارتباطی با استعمال لفظ در اکثر از معنا ندارد بلکه جایی است که یک لفظ با دو قرینه آورده می‌شود که معلوم می‌کند، دو معنا مراد بوده است مثل:

دی در بادیه دیدم شیر رااین را بریختم و از آن هم گریختم

بادیه و شیر گفته می‌شود و دو معنا اراده شده که با قرینه در مصرع دوم معانی آن مشخص می‌شود؛ ریختم مربوط به بادیه کاسه است و گریختم مربوط به شیر درنده است. این مثال، نه عام مجموعی است و نه استغراقی. پس فرمایش محقق ایروانی (رحمه‌الله) درست نیست.

پاسخ دوم: گاهی انسان می‌خواهد لفظی را دو بار تکرار کند، «جئنی بزید بن خالد» و «جئنی بزید بن ولید» و مخاطب یا می‌پرسد که کدام را بیاور یا هر دو نفر را می‌آورد. متکلم به جای اینکه دوبار «جئنی بزید» را بگوید، یک بار آن را می‌گوید.

به نظر ما همان‌گونه که مرحوم امام خمینی (رحمه‌الله) فرمود، استعمال لفظ در اکثر از معنا از محسنات کلام است و با قرینه صحیح است.

حقیقت استعمال

قول اول: جعل اللفظ علامة للمعنی[2] [3] [4]

سخنران خوب، الفاظ زیبایی را انتخاب می‌کند اما برخی افراد،‌ بیان بدی دارند محتوا یک چیز است اما بیان‌ها متفاوت است. الفاظ گفته ‌می‌شوند تا معنا اراده شود حال برخی الفاظ زیبایی را انتخاب می‌کنند و برخی الفاظ خوبی را انتخاب نمی‌کنند اما لفظ فانی در معنا نیست؛ زیرا اگر فانی باشد، به لفظ نباید توجه داشته باشد. سخنرانان تنها به معنا توجه ندارند بلکه به لفظ هم توجه دارند. اینکه یکی زیبا صحبت می‌کند و دیگری زشت صحبت می کند معلوم می‌شود که فناء نیست.