درس خارج اصول استاد محسن فقیهی

موضوع: مباحث الفاظ/وضع /استعمال لفظ در اکثر از معنا

خلاصه جلسه گذشته: صحبت در بحث اصول فقه درباره اشتراک لفظی بود. گفته شد که این اشتراک،‌ محال نیست و ممکن است که تحقق یابد، خواه واضع واحد داشته باشد یا واضع‌های متعدد داشته باشد. در گذشته که قبیله‌ها از هم دور بودند، قبیله‌ای لفظی را برای معنایی وضع می‌کرد و قبیله دیگر بدون اطلاع از این وضع، همان لفظ را برای معنای دیگری وضع می‌کرد، بعد از اینکه از هم اطلاع پیدا می‌کردند متوجه اشتراک لفظی می‌شدند.

برخی از بزرگان گفته‌اند که بسیاری از این الفاظی که به‌عنوان مشترک لفظی مطرح می‌شود، مشترک معنوی هستند؛ یعنی این معانی جامعی دارند که لفظ برای آن جامع وضع شده نه این معانی متعدد و جامع، مصادیق و افراد متفاوتی دارد مثل واژه «قرء» که معانی حقیقی آن «انتقال من حالة الی حالة» است اگر زن از حالتی به حالت دیگر منتقل شود به آن قرء گفته می‌شود که گاهی در حالت طهر است و حیض می‌شود و گاهی حیض است و طاهر می‌شود. گاهی قرء گفته می‌شود و از آن حیض اراده می‌شود و گاهی قرء گفته می‌شود و از آن طهر اراده می‌شود.

اما ما این تکلفات و توجیهات را در بسیاری از موارد نمی‌پذیریم؛ زیرا وضع امری اعتباری است و می‌شود لفظ قرء در قبیله‌ای برای طهر وضع شده باشد و در قبیله دیگری به معنای حیض وضع شده باشد. اگر لغت مساعدت کرد که برای معنای جامع وضع شده باشد ما هم می‌پذیریم اما اگر این مساعدت را نداشت و لغت برای یک لفظ معانی متفاوتی را بیان می‌کرد، لزومی ندارد که خود را به تکلف بیاندازیم. وضع امری اعتباری است و هر کسی ممکن است لفظی را برای معنایی وضع کند. بر فرض که بتوان چنین تکلفی هم انجام داد و جامعی را یافت، آیا چنین تکلفی لازم است؟

پس به نظر ما اشتراک لفظی مشکلی ندارد و حتی گاهی بلاغت اقتضا می‌کند که از الفاظ مشترک لفظی استفاده کند،‌ همان‌گونه که در قرآن هم محمکات و هم متشابهات وجود دارد؛ زیرا گاهی لازم است که مسائلی روشن بیان نشود بلکه با اجمال و ابهام مطرح شود.

امر دوازدهم: استعمال لفظ در اکثر از معنا

بعد از اینکه در بحث اشتراک معلوم شد که یک لفظ می‌تواند دو معنا داشته باشد آیا متکلم می‌تواند در یک استعمال هر دو معنا را

اراده کند؟ اگر اشتراک لفظی باشد، هر دو معنا حقیقت است. صورت دوم آن است که لفظ یک معنای حقیقی و یک معنای مجازی دارد و در استعمال واحد هر دو اراده شود. صورت سوم آن است که هر دو معنای اراده شده مجازی است؛ ‌پس بحث اختصاص به اشتراک لفظی ندارد.

مواردی از محل نزاع ما خارج است:

1- گاهی دو معنا به منزله جزء است یعنی لفظ در معنای مرکب استعمال شده که دو جزء دارد. محل نزاع ما اینجا نیست.

2- لفظ در جامعی استعمال شود که جامع دارای دو فرد است. در این صورت، در یک معنا استعمال شده نه دو معنا. مثلا زید را می‌گوییم و مراد «المسمی بزید» است که دو فرد دارد. می‌گوید: «جئنی بزید» و مرادش این است که هر دو زید را بیاور.

بنابراین محل نزاع جایی است که «علی سبیل الانفراد و الاستقلال» باشد؛ یعنی متکلم با یک استعمال هر دو معنا را به‌صورت مستقل می‌خواهد نه اینکه اجزء مرکبی باشند.