درس خارج اصول استاد محسن فقیهی

موضوع: مباحث الفاظ/وضع /صحیح و اعم

خلاصه جلسه گذشته: صحبت در بحث اصول فقه درباره صحیح و اعم بود و ادله اعمی‌ها برای وضع الفاظ برای اعم از صحیح و فاسد را بیان می‌کردیم. یکی از دلایل استدلال به روایت «دعي الصلاة أيّام أقرائك».[1] بود. در هنگام حیض خانم‌ها باید نماز را کنار بگذارند. حائض که نمی‌تواند نماز بخواند پس چه چیزی را باید ترک کند؟ معلوم می‌شود که نماز شامل نماز فاسد هم می‌شود.

پاسخ: آیا واجب است که زن حائض نماز بدون رکوع را کنار بگذارد؟ آیا نماز بدون سجدتین را باید کنار بگذارد؟ نماز بدون رکوع یا سجدتین نماز نیست بلکه ذکر پروردگار است و اشکالی ندارد؛ پس می‌تواند بخواند. او حتی می‌تواند نماز بدون نیت بخواند چون نماز نیست؛ پس زن حائض از نماز فاسد نهی نشده بلکه از نماز صحیح کامل نهی شده است این ارشاد به این است که نمی‌تواند بخواند؛ مانند کسی که وضو ندارد، زن حائض هم طهارت ندارد. صلاة فاسد برای زن حائض امکان دارد اما نماز صحیح است که برای او امکان ندارد. پس معنای روایت این است که نماز صحیح قطع نظر از حیض نباید انجام دهد حتی توان انجام آن را ندارد زیرا طهارت ندارد و نمی‌تواند طهارت را تحصیل کند.

اصولاً استعمال اعم از حقیقت و مجاز است. ممکن است در روایات جایی را یافت که در مورد فاسد استعمال شده باشد که در این صورت در معنای مجازی استعمال شده است.

استعمال با قرینه در معنای مجازی اشکالی ندارد اما محل بحث در جایی است که در آیات، روایات و کلام علما، لفظ عبادتی بدون قرینه استعمال شده باشد که ما نمی‌دانیم آیا مقصود، صلاة صحیح است یا فاسد این اطلاق حمل بر صلاة صحیح می‌شود اما اگر قرینه باشد ما تابع قرینه هستیم. ما نمی‌گوییم که هیچ‌گاه در فاسد استفاده نمی‌شود بلکه مدعای ما این است که بدون قرینه باید حمل بر معنای صحیح شود.

تفاوت مرتبه صحت و قبول

درباره روایت «بني الإسلام على خمس».[2] روایاتی در ابواب مقدمات عبادات وارد شده که شاهد بر این است که عبادات آن‌ها قبول نیست نه اینکه باطل است؛ «أنّ عملهم لا يقبل» یا آمده: «لا عمل له».

کسانی که ولایت را ترک کرده‌اند، طبق اعتقاد خودشان عبادتشان صحیح است هرچند طبق اعتقاد ما درست نباشد؛ لذا مسئله فقهی وجود دارد که اگر این‌ها توبه کنند و ولایت را بپذیرند آیا باید عبادات قبلی را دوباره انجام دهند که برخی می‌گویند نیازی نیست. اما زکات روایتی دارد که طبق آن چون زکات را به غیر اهلش داده باید دوباره بپردازد.

استعمال الفاظ عبادات در مجاز را قبول داریم ولی اطراد ندارد بلکه شیوع در این است که الفاظی مانند صلاة، حج، صوم و ... در صحیح استعمال می‌شوند. الفاظ معاملات هم وقتی در آیات و روایات استعمال می‌شوند هم باید حمل بر صحیح شوند.

کلام محقق عراقی

محقق عراقی (رحمه‌الله) «تقريب الاستدلال: أنّ الأربع إشارة إلى الصلاة و غيرها و معلوم أنّ الصلاة - بل كلّ عبادة - بلا ولاية باطلة جزماً.

و توهّم أنّ الولاية من شرائط القبول لا الصحّة -كالتقوى- كلام ظاهري؛ إذ كلماتهم في شرطيّة مقرّبيّة العمل للعامل في صحّة العبادة مشحونة. و من البديهيّ أنّ غير أهل الولاية غير صالحين للتقرّب، كما لايخفى».

اشکال: شما اقتدای به اهل سنت را جایز می‌دانید. وقتی اخبار زیادی درباره جواز اقتدای به اهل سنت در مقام تقیه داریم اگر واقعاً‌ نمازشان باطل است چرا اقتدا به آنان درست است؟ هرچند این مسئله اختلافی است اما طبق فتوای کسانی که اقتدا را جایز می‌دانند اعاده و قضا لازم نیست. ظاهر برخی روایات این است که این اقتدا درست است؛ پس نمازشان صحیح است اما مرتبه قبول را ندارد. چون از نظر خودشان نمازشان صحیح است در مقام تقیه یا تقیه مداراتی می‌توان به آن‌ها اقتدا کرد چنانکه مرحوم امام خمینی (رحمه‌الله) نیز به آن فتوا داده است.