درس خارج اصول استاد محسن فقیهی

موضوع: مباحث الفاظ/وضع /صحیح و اعم

خلاصه جلسه گذشته: صحبت در بحث اصول فقه درباره صحیح و اعم بود و ادله‌ای را برای قول به صحیحی بیان کردیم. نظر ما این بود که الفاظ عبادات برای صحیح وضع شده‌اند.

دلیل چهارم

ظواهر آیات و روایات بر قول به صحیحی دلالت می‌کند. خداوند در قرآن کریم می‌فرماید: ﴿إِنَّ الصَّلَاةَ تَنْهَى عَنِ الْفَحْشَاءِ وَالْمُنْكَرِ﴾[1] این آثار معنوی متعلق به صلاة صحیح است. یا ﴿إِنَّ الصلاة كانَتْ عَلَى الْمُؤْمِنِينَ كِتاباً مَوْقُوتاً﴾[2] یا «الصَّوْمُ جُنَّةٌ مِنَ النَّارِ»[3] سایر استعمالات عبادات در لسان شارع نیز صحیح اراده شده است. «ان الصلاة» طبیعت صلاة را بیان می‌کند، یعنی کل نماز را بیان می‌کند، ماهیت صلاة یعنی صلاة صحیح که این آثار بر آن بار می‌شود اگر این آثار مترتب نشود دیگر صلاة نیست.

محقق خراسانی (رحمه‌الله) نیز می‌فرماید که این آیات و رایات، ظهور در صلاة صحیح دارند. اگر الفاظ عبادات بدون قرینه استعمال شوند، مراد صحیح است.[4]

اشکالات و پاسخ

اشکال اول: این آثار بیان شده برای صلاة آیا تمام افراد صلاة را علی الاطلاق در بر می‌گیرد؟ یعنی آیا «الصلاة بما هو صلاة، تنهی عن الفحشاء و المنکر»؛ به عبارت دیگر در مقام بیان است و شامل همه افراد صلاة می‌شود. آیا همه نمازها معراج مؤمن، قربان کل تقی و ... هستند؟‌ اینجا در مقام اجمال و ابهام است نه بیان؛ پس شامل همه افراد نیست و این آثار مخصوص برخی افراد مانند نماز انبیاء و اولیاء است.[5]

دلیل مرحوم شیخ (رحمه‌الله) این است که این آثار حتی در برخی از افراد صحیح نیز وجود ندارد. برخی از افرادی که در جمهوری اسلام فساد و اختلاس می‌کنند، اهل نماز و مسجد هستند اما این نمازشان «تنهی عن الفحشاء و المنکر» نیست. پس همه نمازها این‌ها خاصیت‌ها را ندارند بلکه نماز، فی الجمله این آثار را دارد.

پاسخ شیخ به خودش: مرحوم شیخ انصاری به خودش پاسخ می‌دهد: ممکن است چیزی اجمال داشته باشد اما حکم، ساری در جمیع افراد باشد؛ یعنی حکم در همه افراد مجمل جاری است و سریان دارد مثلاً می‌توان ادعا نمود که هرکس نماز صحیح می‌خواند به خداوند نزدیک می‌شود «الصلاة قربان کل تقی» حال اگر بعداً گناه می‌کند و از خداوند دور می‌شود، جای خود دارد. این جریان در تمام افراد، فقط احتمال است و قابل اثبات نیست. نتیجه این می‌شود که ﴿إِنَّ الصَّلَاةَ تَنْهَى عَنِ الْفَحْشَاءِ وَالْمُنْكَرِ﴾[6] نمی‌تواند مطلق باشد بلکه مجمل است و معلوم نیست که در همه افراد حتی نمازهای صحیح جریان دارد.

پاسخ ما به شیخ:‌ بحث ما در الفاظی است که در لسان شارع (آیات و روایات) یا لسان متشرعه وارد شده است آیا اراده صحیح می‌کنند یا فاسد؟ «ان الصلاة» یعنی صلاة صحیح؛ در لسان متشرعه هم همین‌گونه است، مثلاً کسی وصیت می‌کند که ده سال برایش نماز قضا بخوانند، یعنی نماز صحیح برایش بخوانند. قدر متیقن از صلاة مجمل هم صلاة صحیح است و نماز فاسد از این قدر متیقن خارج است. آنچه یقیناً در «الصلاة معراج المؤمن» داخل است، صلاة صحیح است و افراد دیگر مشکوک است که داخل می‌شوند یا نه.

پس چه آن را مطلق و چه مجمل بگیرید ما می‌توانیم نتیجه خود را بگیریم.

اشکال دوم: آیت‌الله اراکی (رحمه‌الله) می‌فرماید:‌ در این موارد، مولا در مقام اطلاق نیست بلکه در مقام اهمال است. ﴿إِنَّ الصَّلَاةَ تَنْهَى عَنِ الْفَحْشَاءِ وَالْمُنْكَرِ﴾[7] نه اینکه همه صلاة‌ها بلکه برخی از صلاة‌ها.

«إنّ من المعلوم ابتناء هذا الاستدلال على كون وجود الإطلاق في هذه القضايا و ابتناء ذلك على كونها واردةً في مقام البيان و هو ممنوع؛ إذ من الواضح أنّها واردة في مقام الإهمال، نظير قول الطبيب: الدواء الفلانيّ نافع للداء الفلاني، فالمقصود بها بيان حكم الطبيعة في قبال الطبائع الأخر، فيكون المعنى أنّ الصلاة لا غيرها من العبادات عمود الدين و ليست في مقام بيان أزيد من ذلك حتّى يكون لها إطلاق»[8] .

پاسخ:‌ این اشکال شبیه همان اشکال شیخ انصاری (رحمه‌الله) است و فقط تعبیرات عوض شده است. پاسخ هم همان پاسخ قبلی است. چه بگویید اجمال دارد و چه بگویید اهمال دارد، این اجمال یا اهمال قدر متیقنی دارد که شامل افراد صحیح است و غیر از صحیح از قدر متیقن خارج است.