درس خارج اصول استاد محسن فقیهی

موضوع: مباحث الفاظ/وضع /صحیح و اعم

خلاصه جلسه گذشته: صحبت در بحث اصول فقه درباره صحیح و اعم بود و اینکه از لفظ عبادات، صحیح تبادر می‌کند. اشکالاتی بر این دلیل مطرح شد.

اشکال چهارم: آیت‌الله بروجردی (رحمه‌الله) می‌فرماید: «فيه: أوّلاً: إنّا قد استشكلنا في تصوير الجامع على ما أفاده أصحاب هذا القول، فكيف ينسبق إلى الأذهان ما لايكون متصوّراً؟

و ثانياً: لو سلّمنا ما ذكروه في تصوير الجامع من طريق الإنّ و أنّ الجامع في مثل الصلاة يستكشف من آثارها، إلّا أنّ ذلك إنّما هو بالدقّة العقليّة و تلك الآثار تكون مغفولاً عنها غالباً، فكيف يمكن تبادر هذه الماهيّات بلحاظ آثارها!».[1] بنا بر قول به صحیحی نمی‌توان جامعی تصویر کرد، وقتی نتوان جامعی تصویر کرد، دیگر تبادری وجود ندارد. نماز صحیح چیست؟ آیا نماز دو رکعتی است یا چهار رکعتی؟ آیا نماز با رکوع و سجود است یا نماز اضطراری است یا ...؟ این اشکال بنا بر مبنای خود آیت‌الله بروجردی است که می‌فرمود: نمی‌توان جامعی تصویر نمود.

آیت‌الله بروجردی (رحمه‌الله) در ادامه می‌فرماید: بر فرض که جامعی هم داشته باشیم، این جامع چیست؟ بنا بر آنچه امثال مرحوم آخوند (رحمه‌الله) می‌فرماید که جامع مثل «الناهی عن الفحشاء و المنکر» است، از معلول، پی به علت برده‌ایم. برهان لمّی آن است که از علت پی به معلول می‌بریم و برهان انّی آن است که از معلول، پی به علت می‌بریم. در اینجا از آثار نماز می‌خواهید پی ببرید که علت چیست. ممکن است اسم جامع را ندانیم ولی معلول‌ها را می‌دانیم. این استدلال به دقت عقلی است و عرف از آن غافل است؛ پس تبادری هم وجود ندارد؛ زیرا در تبادر نیاز است که عرف توجه کند.

پاسخ: به نظر ما این اشکال بر مبنای خود مرحوم آیت‌الله بروجردی (رحمه‌الله) که تصویر جامع را بنا بر صحیحی ممکن نمی‌داند، ممکن است درست باشد اما اگر گفتیم که مصادیق صحیح تبادر می‌کند، وقتی خداوند امر به صلاة می‌کند، صلاة صحیح تبادر می‌کند در مقام اخبار هم مانند «فلان صلّی» صلاة صحیح تبادر می‌کند. با این‌گونه عرفی کردن مسئله، این اشکال وارد نیست. در لسان آیات و روایات، هرچه امر به عباداتی مثل صلاة، زکات و ... شده مراد از آن‌ها صحیح است و ما می‌خواهیم آیات و روایات را معنا کنیم. در لسان عرف و مردم هم همین‌گونه است؛ مثلاً کسی که در مصیتش می‌گوید برای من ده سال نماز بخوانید، یعنی باید نماز صحیح خوانده شود.

اشکال پنجم: آیا این تبادر زمان حاضر و نزد متشرعه است یا تبادر عصر شارع؟ تبادر عصر حاضر به درد نمی‌خورد؛ زیرا این تبادر ممکن است مغایر با تبادر عصر شارع باشد مگر با اصالة عدم نقل و استصحاب قهقرایی؛ ‌(وقتی اکنون این‌گونه تبادر می‌کند، در گذشته هم همین‌گونه بوده است) عقلا حجیت چنین اصل و استصحابی را نمی‌پذیرند؛ استصحاب همیشه از سابق به لاحق است نه از لاحق به سابق. تبادر زمان شارع نیز برای ما مشخص نیست. در زمان شارع چه معنایی تبادر می‌کرده است؟[2]

پاسخ:‌ ما از خود آیات و روایات به دست می‌آوریم که صلاتی که پیامبر (صل الله علیه و آله) و ائمه (علیهم‌السلام) فرموده‌اند، صلاة صحیح است؛ زیرا اجزاء و شرایط صحت صلاة را برای ما ذکر کرده‌اند. وقتی این اجزاء و شرایط را بیان می‌کنند، یعنی باید این‌ اجزاء و شرایط، تحقق پیدا کنند. مثلاً وقتی شرایط وقت صلاة را مطرح می‌کنند، یعنی اگر قبل از آن خوانده شود، باطل است. بیان این اجزاء و شرایط بیانگر این است که این عبادت باید تام الاجزاء و الشرایط باشد. بنابراین خود شارع، تبادر را به وجود آورده است، اگر تعیینی نباشد، تعیّنی که هست.

صاحب معالم نیز به عدم نقل استناد کرده است. وقتی به کلمات لغویون استناد می‌کنید و می‌گویید که کلام شارع را نیز باید بر اساس همین کلام لغویون معنا کنیم،‌ اصل عدم نقل است؛ زیرا لغوی در زمان شارع نبوده است، چگونه اثبات می‌کنید که مراد شارع هم همین بوده است؟ ممکن است استصحاب قهقرایی را قبول نکنید اما در مواردی که عرفی و عقلایی باشد، مورد قبول است.