99/07/05
بسم الله الرحمن الرحیم
موضوع: مباحث الفاظ/وضع /صحیح و اعم
خلاصه جلسه گذشته: صحبت در بحث اصول فقه در صحیح و اعم و درباره تصویر جامع بنا بر صحیحی بود که آیا بنا بر قول به صحیحی آیا تصویر جامع مکان دارد؟
کلام آیت‌الله مکارم
آیت‌الله مکارم می‌فرماید: صحیح آن است که در تشخیص قدر جامع به آثار مترتب بر ماهیات رجوع کنیم؛ وقتی نمی‌توان جامع را راحت پیدا کرد به آثار مترتب بر جامع، رجوع می‌کنیم.[1]
به نظر ما این فرمایش درست است و صحیح آن است که اثر مترقّب بر آن مترتب است.
قول دوم
قول دوم در تصویر جامع بنا بر صحیحی آن است که تصویر جامع اشکال دارد یا غیرممکن است. مرحوم نائینی می‌فرماید: «فالإنصاف: انّ تصوير الجامع بين الأفراد الصّحيحة في غاية الأشكال»[2] و مرحوم شاهرودی می‌فرماید: «لایتصور الجامع بین الافراد الصحیحة أصلاً»[3] .
ادله قول ثانی
دلیل اول: مرحوم شیخ عبدالکریم حائری می‌فرماید: جامع بین حقایق مختلف وجود ندارد؛ زیرا معنای جامع، الغاء خصوصیت است؛ یعنی مشترکات را بگیریم و خصوصیات را رها کنیم درحالی‌که تمام آن خصوصیات در مسمی دخالت دارند. اگر قیام در نماز واجب است دخالت در آن دارد؛ اگر امثال این‌ها دخالت در مسمی دارند گاهی هستند و گاهی نیستند. اگر دخیل در نماز هستند نمی‌توانید الغای خصوصیت کنید.
اشکال: این فرمایش در مرکبات حقیقی تا حدودی درست است اما این مرکبات مثل انسان، حیوان و درخت، بازهم جامعی به‌عنوان «نامی» دارند؛ حقیایت مختلف است و خیلی از خصوصیات در انسان هست که در حیوان یا درخت نیست اما قدر جامع کاری به آن ندارد. ما در خصوصیات نمی‌خواهیم جامع فرض کنیم بلکه می‌خواهیم در مشترکات، جامع را تصویر کنیم. مثلاً در کلمه می‌گوییم: «الکلمة ما ترکب من حرف فصاعداً» تمام کلمات با هر زبانی، داخل در این تعریف جمع شده است نماز هم «ما ترکب من قصد القربة فصاعداً» گاهی مانند نماز انسانی که در حال غرق شدن است فقط قصد قربت وجود دارد و گاهی اجزای دیگری هم هستند. ما نمی‌خواهیم اخذ جامع حقیقی داشته باشیم بلکه جامع اعتباری انتزاعی می‌خواهیم که در تمام افراد، وجود داشته باشد.
دلیل دوم: نمی‌توان جامعی برای صحیحی در نظر گرفت زیرا تمام اجزاء مأموربه، اجزاء مسمّی هستند. تکبیره الاحرام تا سلام، همه اجزای مأموربه نماز هستند و بنا بر صحیحی جزء مسمّی هم هستند؛ زیرا به نمازی صحیح گفته می‌شود که تمام اجزاء، به‌صورت صحیح انجام شود. حال شما باید جامعی را برای این اجزاء به دست آورید. نماز صحیح باید رکوع، سجود و ... داشته باشد در این صورت نماز غرقی، عاجز و ... را چکار می‌کنید.
اشکال: ما جامع اعتباری انتزاعی می‌خواهیم نه جامع حقیقی؛ اگر بخواهید جامع حقیقی آورده و جنس و فصل نماز را بیان کنید، نمی‌توان این کار را کرد اما اشکالی ندارد که جامع اعتباری انتزاعی قرار دهیم مثلاً «عبادتی که اثر مترقّب را داشته باشد» این آثار مثل «اسقاط اعاده و قضا»، «تنهی عن الفحشاء و المنکر» و ... .
کلام مرحوم امام خمینی
در این باره مرحوم امام می‌فرماید: ابتدا مقدمه‌ای را بیان کنیم که «الصحة و الفساد من طوارئ الوجود و عوارضه، لا الماهیة» صحة و فساد از عوارض وجود است؛ اگر نماز را ایجاد کردید می‌گوییم نماز صحیح است یا فاسد، قبل از وجود صلاة نه صحیحی است و نه فاسدی. حال پرسش این است که جامع را چه زمانی می‌خواهید تصویر کنید؟ آیا بعد از وجود تصویر می‌کنید یا قبل از وجود؟ «فرتبة فرض الجامع متقدّمة علی رتبة الاتصاف بهما» جامع را باید قبل از وجود در نظر بگیرید، نماز در شرع تشریع شده و هنوز نمازی تحقق نیافته می‌خواهیم برایش قدر جامع، تصویر کنیم؛ بنابراین تصویر صحیحی و اعمی از هم جدا نیستند زیرا تصویر را می‌خواهیم قبل از وجود انجام دهیم. در این صورت است که می‌گوییم: آیا لفظ صلاة برای جامع الاجزاء و الشرائط وضع شده است یا نه؟ بنابراین عنوان صحیح و فاسد نقشی در تصویر جامع ندارد.[4]
اشکال
به نظر ما نتیجه فرمایش مرحوم امام، درست نیست. اینکه فرمود، صحت و فساد از عوارض وجود است جمله درستی است همچنین اینکه فرمودند رتبه تصویر جامع قبل از وجود است را هم قبول داریم اما ضرورتی ندارد زیرا هرکسی هر زمانی می‌تواند جامع اعتباری انتزاعی تصویر کند، چه قبل از وجود و چه بعد از وجود. نتیجه ایشان درست نیست زیرا جامع، امر حقیقی نیست بلکه اعتباری انتزاعی است.