درس خارج اصول استاد محسن فقیهی

موضوع: مباحث الفاظ/وضع /صحیح و اعم

خلاصه جلسه گذشته: صحبت در بحث اصول فقه درباره صحیح و اعم به اینجا رسیدیم که بنا بر قول به صحیح (الفاظ عبادات برای خصوص صحیح وضع شده‌اند). مصداق صحیح ممکن است یک جزء داشته باشد مانند کسی که در حال غرق شدن است و با یک اشاره و نیت نمازش را می‌خواند اما انسان مختار اجزی نمازش بیشتر است. محقق نائینی (رحمه‌الله) می‌گوید نمی‌توان تصویر جامع نمود[1] اما محقق خراسانی (رحمه‌الله) می‌گوید می‌توان تصویر جامع داشت[2] آن جامع، «مفهوم منتزع عن الافراد» است. افراد انسان را که می‌بینید حرکت می‌کنند می‌گویید: «حیوان» وقتی که می‌بینید سخنرانی می‌کنند می‌گویید: «حیوان ناطق» این مفهومی است که انتزاع کرده‌اید و بر همه افراد صدق می‌کند. با استقراء صفات افراد، جامعی از آن‌ها انتزاع می‌شود که بر همه افراد قابل تطبیق است. حال درباره نماز، جامع انتزاعی که همه افراد نماز آن را دارا باشند چیست؟ برخی گفته‌اند که این جامع ممکن است «قربان کل تقی» باشد. هرکس نماز صحیح بخواند، چه مریض باشد یا مسافر یا ...، به خدا نزدیک می‌شود. تقرب معنوی به خداوند در همه افراد صحیح نماز وجود دارد؛ پس جامع همه نمازها «التقرب المعنوی الی الله تعالی» است. ممکن است این جامع، «تنهی الفحشاء» باشد. ممکن است «معراج المؤمن» باشد.

بساطت یا ترکیب جامع

اشکال: آیا جامع بسیط است یا مرکب؟ اگر جامع بسیط باشد، قاعده اشتغال جاری می‌شود و اگر مرکب باشد در جزء مشکوک، برائت جاری می‌شود. در نماز برخی اجزا «معلوم الوجوب» هستند اما برخی افراد مشکوک هستند، مثلاً مریض اجزایی مثل تکبیرة الاحرام را می‌تواند انجام دهد که در این صورت بر او واجب است اما نمی‌داند آیا بر او واجب است که در سجده هفت عضو خود را بر زمین بگذارد؟ در این صورت برائت جاری می‌کند.[3]

پاسخ

ما پاسخ داده‌ایم که آیا برائت در جامع جاری می‌شود یا در افراد خارجی؟ برائت را شخص مریض در نماز خارجی خودش جاری می‌کند نه در جامع منتزع اعتباری. نماز، اجزای اعتباری دارد که شارع جزئی را در کنار جزء دیگر اعتبار کرده است؛ مجموعه اعتباری به اعتبار معتبر است نه اینکه ذوات حقیقی باشند که در خارج با چشم دیده شود بلکه اعتبار است و شارع به کسی می‌گوید دو رکعت بخوان به دیگری می‌گوید چهار رکعت بخوان،‌ به کسی می‌گوید ایستاده بخوان به دیگری می‌گوید خوابیده بخوان؛‌ پس در مصداق خارجی، مقدار اقل که یقین داریم باید اجرا کنیم و نسبت به اکثر که شک داریم، برائت جاری کنیم.

به نظر ما نظر آخوند (رحمه‌الله) که تصویر جامع را مفهوم انتزاعی می‌داند صحیح است؛ مفهومی که اشاره می‌شد به آن توسط آثارش. به شما می‌گویند نام فلان شخص چیست؟ می‌گویید: نمی‌دانم اما قدش فلان مقدار است لباسش فلان شکل است و ... . شما به آثار آن شخص اشاره می‌کنید، «یشار الیه بآثاره و خواصه». جامع نماز آن چیزی است که به کمک آثار نماز به آن اشاره می‌شود، مثل «تنهی عن الفحشاء»، «معراج المؤمن»، «یسقط علیه القضاء» و ... .