درس خارج اصول استاد محسن فقیهی

موضوع: مباحث الفاظ/وضع /صحیح و اعم

خلاصه جلسه گذشته: صحبت در بحث اصول فقه درباره صحیح و اعم بود و تصویر جامع بود. آیا برای الفاظ عبادات و معاملات تصویر جامعی وجود دارد یا نه؟ بنا بر این فرض که صحیحی باشیم یعنی مثلاً بگوییم که لفظ صلاة برای خصوص صحیح وضع شده است، آیا جامعی برای آن قابل تصویر است؟ نماز صحیح گاهی دو رکعت و گاهی چهار رکعت است؛ گاهی نشسته و گاهی خوابیده است؛ گاهی شخص در حال غرق شدن است و با یک اشاره نماز می‌خواند؛ نماز صحیح مراتبی دارد. آیا نماز صحیح یک جزء دارد یا ده چزء یا ...؟ آیا تصویر جامعی دارد؟ نماز مراتب متفاوتی دارد. اکثر بزرگان مانند مرحوم آخوند[1] و مرحوم عراقی[2] گفته‌اند که می‌توانیم تصویر جامع داشته باشیم.

به نظر ما هم می‌توان جامعی تصویر نمود که در تمام افراد وجود داشته باشد. جامع، مفهوم منتزعی است که اشاره می‌کنیم به آن مفهوم منتزع به «مایترتب علیه الاثر یرقّب منه الاثر أو ما یطابق الواقع». آثار صلاة بر آن مترتب است؛ همان کسی که دارد غرق می‌شود، با یک اشاره نماز می‌خواند، آثار بر آن بار می‌شود و خداوند هم از او قبول می‌کند. معذور نماز می‌خواند، آثار بر او بار می‌شود هرچند که اجزای کمتری دارد. ما یطابق الواقع: با واقع مطابق است و درست وظیفه شرعی‌اش را انجام داده است، این وظیفه ممکن است یک جزء یا ده جزء یا بیشتر داشته باشد.

محقق خراسانی قائل است که تصویر جامع ممکن است و می‌توان به آن اشاره کرد؛ مثلاً «تنهی عن الفحشاء و المنکر»، «قربان کل تقی» یا «المعراج المؤمن». مؤمن با این نماز به معراج می‌رود، کسی که نماز می‌خواند در حال نماز، گناه نمی‌کند، کسی که قصد قربت می‌کند به خدا نزدیثک می‌شود؛ بنابراین جامع چیزی است که آثار نماز صحیح بر آن بار می‌شود.[3]

اشکال شیخ انصاری (رحمه‌الله)

شیخ انصاری اشکالی را مطرح می‌کند: آیا جامع بسیط است یا مرکّب؟ به عبارت دیگر آیا این جامع، اجزا دارد یا ندارد؟ اگر مرکب باشد، با نبود یک جزء، فاسد خواهد بود مثل غرقاء که فقط نیّت می‌کند و نمازش صحیح است.اگر جامع بسیط باشد، این جامع چیست؟ اگر «مطلوب خداوند» باشد یعنی بسیط را که بیاوریم مطلوب خداوند را ادا کرده‌ایم که این مطلوب گاهی دو رکعت است و گاهی چهار رکعت است؛ در این صورت مطلوب متعلق به چه چیزی است؟ خداوند طلب کرده و این طلب، تعلق به چیزی گرفته است؛‌ مثلاً «صلّ» طلب است و مطلوب «صلاة» است. اگر جامع، همان مطلوب است آیا مطلوب قبل از طلب حاصل است؟ اینکه محال است؛ زیرا قبل از طلب مطلوب حاصل نمی‌شود و هنوز متعلق محقق نشده است.[4]

پاسخ

مرحوم آخوند به شیخ انصاری پاسخ داده است: «أن الجامع إنّما هو مفهوم واحد منتزع عن هذه المركبات المختلفة زيادة ونقيصة بحسب إختلاف الحالات ، متحد معها نحو إتحاد ، وفي مثله تجري البراءة ، وإنما لا تجري فيما إذا كان المأمور به أمراً واحداً خارجياً ، مسبباً عن مركب مردد بين الأقلّ والأكثر ، كالطهارة المسببة عن الغسل والوضوء فيما إذا شك في أجزائهما ، هذا على الصحيح»[5] نماز اجزایی دارد که برای برخی دو جزء، برخی ده جزء و برخی بیشتر دارد، از همه این‌ها مفهوم منتزعی به وجود می‌آید مثل «قربان کل تقی» که نماز انسان را به خدا نزدیک می‌کند؛ تمام افرادی که نماز صحیح می‌خوانند، خواه مریض، غرقاء یا سالم، همه به خداوند نزدیک می‌شوند.

پرسش

آیا در اینجا برائت جاری است یا قاعده اشتغال؟ اگر اشتغال یقینی باشد، فراغ یقینی می‌خواهد (یعنی احتیاط) اما اگر اشتغال یقینی نباشد بلکه برخی از اجزا، معلوم و برخی مشکوک باشد، در اجزای مشکوک، جای اجرای برائت است اما اگر بسیط باشد و اشتغال یقینی باشد، نمی‌توان برائت جاری کرد. کسی که مریض است و می خواهد نماز بخواند، در اجزایی که مشکوک است آیا برائت جاری کند یا قاعده اشتغال جاری است؟

مرحوم آخوند می‌فرماید که باید برائت جاری کرد زیرا آنچه در خارج وجود دارد مرکب است و آنچه جامع است، در ذهن است و مفهوم منتزع بسیط است.