99/01/16
بسم الله الرحمن الرحیم
موضوع: مباحث الفاظ/وضع /صحیح و اعم
خلاصه جلسه گذشته: صحبت در بحث اصول درباره صحیح و اعم بود. مباحثی را در این باره مطرح کردیم؛ ازجمله اینکه مراد از صحیح، «تام الاجزاء و الشرائط» است اما در معنای این جمله، توضیحاتی لازم است. آیا مراد وجود همه اجزاء است یا اهم اجزاء؟ آیا شرایط شامل شرایط شرعی است یا شرایط عقلی را هم شامل می‌شود؟
شرایط تحقق ماهیت
برخی شرایط و اجزاء، شرایط و اجزاء ماهیت هستند نه شرایط و اجزاء تحقق ماهیت. مثلاً تکبیرة الاحرام، حمد، رکوع، سجود و ... از اجزاء نماز هستند این نماز شروطی مثل طهارت، رو به قبله بودن، پوشش و ... دارد. این اجزاء و شرایط ماهیت نماز را تشکیل می‌دهند اما همین ماهیت برای تحقق در خارج، شرایط دیگری هم دارد. نماز بدون شرایط و اجزاء ماهیت تحقق پیدا نمی‌کند اما برای تحقق باید قواطعی مثل قهقه و موانعی مثل حدث هم نباشد؛ همچنین مزاحم اهمی هم وجود نداشته باشد، مثلاً ازاله نجاست از مسجد، مزاحم اهم نماز است. واجب اهم وقتی آمد، واجب دیگر از کار می‌افتد.
حال باید بحث شود که مراد از شرایط در تام الاجزاء و الشرائط، آیا شرایط ماهیت است یا شرایط تحقق ماهیت؟
به نظر ما همان‌گونه که در صحیح باید شرایط ماهیت وجود داشته باشد، شرایط تحقق ماهیت نیز باید وجود داشته باشد. وقتی مولا از عبد، نماز صحیح را می‌خواهد یعنی باید تمام اجزاء و شروط ماهیت وجود داشته باشد، همچنین شروط تحقق ماهیت هم وجود داشته باشند خواه شرایط عقلی باشد یا شرعی، در تحقق معنای صحیح دخالت دارد. اگر قهقه، حدث یا مزاحم اهمی وجود داشته باشد، نماز واجب نیست. اگر فرض شود که این‌ها مخل نماز هستند و باعث می‌شوند که نماز واجب تحقق پیدا نکند، پس صحیح در خارج محقق نمی‌شود.
آیت‌الله سبحانی تعبیر می‌کند که ما به دنبال «تسمیه» هستیم؛ پس وقتی اجزاء و شرایط شرعی محقق شد، اسم صلاة محقق است و شرایط عقلی لزومی ندارد.[1]
اشکال اول: اشکال صغروی داریم؛ یعنی با وجود قواطعی مثل قهقه اصلاً اسم صلاة محقق نیست؛ با وجود مزاحم اهم، نماز دیگر ارزشی ندارد بلکه باید اول مسجد را پاک کند بعد نماز بخواند.
اشکال دوم: بر فرض که بپذیریم با وجود قواطع، موانع و مزاحم اهم، تسمیه و جود دارد اما ما به دنبال تسمیه نیستیم بلکه در پی آن هستیم که شارع مقدس چه چیزی از ما خواسته است؛ آیا صحیح را از ما می‌خواهد یا اعم از صحیح و اعم؟
به نظر ما شارع مقدس از ما صحیح می‌خواهد و صحیح یعنی وجود تمام اجزا و شرایط، چه شرایط ماهیت و چه شرایط تحقق ماهیت و چه شرایط شرعی و چه شرایط عقلی. اگر در وصیت‌نامه‌ای گفته شده بود که برای من نماز بخوانید آیا نماز صحیح آن است که فقط شرایط ماهیت باشد یا اینکه شرایط تحقق ماهیت هم باید وجود داشته باشد؟
ممکن است کسی که جاهل به قواطع و موانع باشد بگوید که فلانی نماز می‌خواند اما اگر بنداند که مثلاً مزاحم اعم وجود دارد، می‌گوید که این نماز به درد نمی‌خورد.
شرایط مزیتی و تنقیصی
برخی چیزها به‌عنوان جزء یا شرایط ماهیت نیستند بلکه جزئی یا شرطی هستند که مزیت یا نقصی را برای ماهیت ایجاد می‌کنند؛ جزء یا شرط لازم ماهیت نیست اما وجود آن، مزیت یا نقصی را در ماهیت ایجاد می‌کند؛ مثلاً قنوت اگر در نماز باشد، مزیتی را در نماز ایجاد می‌کند یا نماز در حمام که جزء شرایط نماز نیست اما منقصتی برای نماز دارد. این مباحث ممکن است وجود داشته باشد اما داخل در محل نزاع که تام الاجزاء و الشرائط باشد نیست؛ زیرا نماز بدون قنوت یا داخل حمام هم صحیح است.
محقق خراسانی (رحمه‌الله) می‌فرماید: «إنّ دخل شي‌ء وجوديّ أو عدميّ في المأمور به ... و ثالثةً بأن يكون ممّا يتشخّص به المأمور به بحيث يصدق على المتشخّص به عنوانه و ربما يحصل له بسببه مزيّةً أو نقيصةً و دخل هذا فيه أيضاً طوراً بنحو الشطريّة و أخرى بنحو الشرطيّة ؛ فيكون الإخلال بما له دخل بأحد النحوين في حقيقة المأمور به و ماهيّته موجباً لفساده لا محالة، بخلاف ما له الدخل في تشخّصه و تحقّقه مطلقاً شطراً كان أو شرطاً، حيث لايكون الإخلال به إلّا إخلالاً بتلك الخصوصيّة مع تحقّق الماهيّة بخصوصيّة أخرى غير موجبة لتلك المزيّة؛ بل كانت موجبةً لنقصانها؛ كالصلاة في الحمّام».[2]
دلیل: بدون این اجزاء و شرایط هم صدق صلاة وجود دارد.
اجزاء و شرایط لزومی بدون دخالت در مسمی
برخی از اجزاء و شرایط هستند که لزوم در ماهیت دارند اما اگر نبودند هم نماز صدق می‌کند و صحیح است؛ مثل نماز آیات که فوریت دار اما اگر کسی گناه کرد و نماز آیات را تأخیر انداخت و بعد خواند، صدق نماز آیات دارد و صحیح و مجزی است فقط گناهی کرده است.